دکتر یوسف قرضاوی
سوال – بر زنی حج واجب شده او از توانایی جسمی و مالی برخوردار است اما همسر یا مَحرمی که در مسیر حج او را همراهی نماید، ندارد؛ آیا حج بر او واجب است ؟ و آیا این زن می تواند با رفقا و همسفرانی که از مردان و زنان مسلمان هستند، با توجه به اینکه امروزه راه ها امنیت دارند و مانند گذشته خطراتی در کاروان حج مشاهده نمی گردد، به حجّ برود؟ یا اینکه باید حج را تا زمان همراه داشتن محرم با همسر به تاخیر اندازد ؟
جواب: اصل مقرّر در شریعت اسلام این است که نباید زن به تنهایی مسافرت کند، بلکه باید همراه با همسر و یا یکی از مَحارمش باشد. دلیل این حکم عبارت است از آنچه بخاری و دیگران از ابن عباس (رضی الله عنهما) ؛ روایت کرده اند که پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم) فرموده است: ( لا تُسافِرِ المرأَةُ إِلّا معَ ذِي مَحرَم وَلا يُدخَل عليها اِلّا و مَعَها مَحرم )[۱] (زن نباید بدون همراهی یکی از محارمش به مسافرت برود، و هیچ مردی بر زنی که همراهش محرم نباشد وارد نگردد .) نیز، از ابوهریره روایت شده است: مسافرت زنی که به خدا و روز قیامت ایمان داشته باشد، حتی برای یك شبانه روز بدون همراهی با محرمش جایز نیست، همچنین، از ابوسعید روایت شده است که پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم) فرمود : (لا تسافر امرأة مسيرة یومین ليس معها زوجها او ذومحرم)[۲] ( زن نباید مسافرت دو روزه را بدون همراهی شوهر یا یکی از محارمش به مسافرت برود.) و نیز از ابن عمر روایت شده است که پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم) فرمود : (لا تسافر ثلاث لیال إلا و معها ذو محرم ) ( زن نباید به مدت سه شب بدون همراه داشتن محرم به مسافرت برود .)
ظاهراً، اختلاف روایات به خاطر اختلاف سؤال کنندگان در موضوع سؤالاتشان بوده است. ابوحنیفه در میان این روایات حدیث اخیر ابن عمر را ترجیح داده است ، و معتقد است که جز در مسافت جواز قصر نماز، لزوم همراهی محرم برای زن در نظر گرفته نمی شود و این مضمون روایتی از امام احمد است. این احادیث همه سفرها را در برمی گیرد، خواه سفرهای واجب مانند زیارت خانه خدا باشد، یا مسافرت برای تجارت یا کسب علم و مانند اینها. پایه این حکم – چنانکه بعضی پنداشته اند – سوءظن و بدگمانی نسبت به زن و عدم اعتماد به او نمی باشد، بلکه نوعی احتیاط در ارتباط با شخصیت و کرامت اوست تا از خیانت بیماردلان و تجاوز ناموسی گرگ صفتان و راه زنان عفت عمومی محفوظ و در امان باشند، به ویژه در شرایطی که مسافرت در صحراهای مخوف انجام گیرد، و امنیت حکمفرما نباشد، آبادیها و آبادانی گسترش نیافته باشد.
اما راجع به این سؤال ، وقتی که زن در مسافرت مشروع واجب یا مستحب یا مباح ، محرمی را نیابد که با او همسفر باشد ، درصورتی که چنین زنی همراه مردان مطمئن یا زنان قابل اعتماد باشند، یا وقتی در راهها امنیت وجود داشته باشد ، حکمش چیست و چنین زنی چه باید بکند ؟
فقها در این باره دو مسئله را در نظر گرفته اند: واجب بودن حج بر زن، در چنان شرایطی.
دوم : فراهم نشدن مسافرت برای اینگونه زنان، به دلیل نهی رسول اکرم (صلی الله علیه وآله وسلم) از مسافرت زنی که محرم به همراهش نباشد :
الف ) گروهی از آنان به ظاهر حدیث مذکور، تمسك نموده اند و مسافرت زن را بدون همراه داشتن محرم اگرچه برای انجام حج باشد، ممنوع دانسته اند و از این حکم مطلق حدیث، صورتی را از صورت های دیگر مستثنا نکرده اند .
ب ) بعضی از فقها همانطور که از قاضی ابوالولید باجی نقل شده است، پیرزنان را که مورد توجه قرار نمی گیرند، از این حکم استثنا نموده اند، و همانطور که ابن دقيق العيد گفته است: این استثنا عبارت است از تخصيص معنای عموم حكم ؛ یعنی منظور حدیث مراعات اکثریت است.[۳]
ج ) عدّهای دیگر از فقها برای این حکم یک استثنای دیگر قائل شده اند، و آن در موردی است که همراه زن مسافر ، زنان مورد اطمینان و قابل اعتمادی باشند ، بلکه بعضی از آنان به وجود و حضور يك زن آزاد مسلمانِ موثّق ، اکتفا کرده اند .
د ) گروهی نیز به امنیت داشتن راهها توجه نموده اند که این قول را شیخ الاسلام ابن تیمیّه برگزیده است ، و ابن مفلح در کتاب الفروع از ایشان نقل کرده است. ابن تيميّه گفته است: زنان در صورت امن بودن راهها می توانند تنها نیز به مسافرت پردازند ؛ و به دنبال آن می گوید : این حکم شامل هرگونه سفر زیارتی واجب و مستحبی می باشد .. .و کرابیسی ، از فقهای شافعی ، این نظریه را در مبحث (حجّ تَطَؤُّع ) نقل نموده است و بعضی از شاگردان شافعی گفته اند: این حکم شامل هرگونه سفر غیر واجب مانند زیارت و تجارت می گردد .[۴]
اَثرَم از امام احمد نقل کرده است که ایشان در حج واجب همراه داشتن محرم را برای زن شرط نکرده و استدلال می نماید به اینکه آن زن همراه با زنان دیگر یا افراد امین برای سفر رفته است [و اشکالی ندارد] .
ابن سیرین گفته است : مسافرت زن همراه يك شخص مسلمان قابل اعتماد مانعی ندارد .
اوزاعی می گوید : مسافرت زن همراه افراد عادل، اشکالی ندارد .
امام مالك می گوید : مسافرت زن همراه با گروهی از زنان اشکالی ندارد .
امام شافعی می گوید : مسافرت زن همراه زنان آزاد و مسلمان و مطمئن جایز است؛ و بعضی از شاگردان او گفته اند : به شرط امنیت راهها، مسافرت زن به تنهایی نیز جایز است.[۵]
حافظ ابن حجر می گوید : نظر مشهور شافعیه بر این است که در مسافرت زن همراه بودن همسر یا محرم یا زنان مورد اطمینان شرط است ، و بنا به قول يك زن موثّق به تنهایی کافی است و بنابه قولی که کرابیسی نقل نموده و آن را در ( المهذّب ) صحيح دانسته است، زن در صورت امن بودن راهها می تواند به تنهایی مسافرت کند .
حال ، اگر چنان احکامی در ارتباط با سفر حج و عمره صادر شده باشد، باید همانطور که بعضی از دانشمندان گفته اند ، بر تمامی مسافرتها قیاس و حمل گردد[۶] زیرا که در تمامی آن موارد، منظور حفظ کرامت و شخصیت زن است و آن با وجود امنیّت راهها و حضور زنان یا مردان مطمئن و موثّق تحقّق می یابد.
نتیجه اینکه مسافرت زن بدون همراه داشتن محرم با وجود امنیّت راهها یا وجود همراهان مطمئن و موثّق به دو دلیل جایز است :
اوّلاً- بخاری در صحیح خود روایت می کند که عمر ( رضی الله عنه ) در آخرین حج خود به زنان پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) اجازه شرکت در حج را داد و عثمان بن عفّان و عبدالرحمن بن عوف را همراه آنان فرستاد. در این سفر حج، عمر و عثمان و عبدالرحمان بن عوف و همسران پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) به اتفاق هم حضور داشتند و هیچ یك از اصحاب بر زنان پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) در این باره عیب نگرفتند، و این مسأله بصورت اجماعی تلقی شده است .
ثانياً – بخاری و مسلم از عديّ بن حاتم روایت کرده اند که پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) درباره آینده اسلام و گسترش و برافراشته شدن مناره های آن در کره زمین برای او سخن گفته اند و از جمله بیانات ایشان این بوده است که (در آینده ، زن بادیه نشین از حیره عراق بدون همراهی همسر به سفر حج میرود و جز از خداوند، از هیچ چیز خوف و باکی ندارد … ) این خبر و روایت فقط دلالت بر وقوع ندارد بلکه بر جواز این کار نیز دلالت دارد ؛ زیرا که این خبر در مقام بشارت و ستایش از گسترش قلمرو اسلام و امنیت اسلامی بیان شده است .
دوست دارم دو قاعده مهم را بر این مطلب بیفزایم :
قاعده اوّل اینکه اصل در احکام عُرفیّات و معاملات ، توجه به معانی و مقاصد است برخلاف احکام عبادات و طاعات که اصل در آنها تعبّد و امتثال است بدون توجه به معانی و مقاصد ؛ همانطور که امام شاطبی آن را با توضیح کافی و استدلال محکم بیان نموده است.
قاعده دوم این است که آنچه ذاتاً حرام شده است ، جز در موارد ضروری مُباح نمی گردد ؛ ولی آنچه به منظور احتیاط و پیشگیری حرام شده ، برحسب نیاز مباح می گردد؛ و شکی نیست که مسافرت زن بدون همراه داشتن مَحرم از آن مواردی است که از روی احتیاط و پیشگیری از وقوع عمل حرام ، تحریم شده است. همچنین باید اضافه کنم که مسافرت در عصر کنونی ما، همچون مسافرت در زمانهای گذشته پر مُخاطره نیست؛ زیرا امروزه وسایل رفت و آمد آسان شده و دزدان و گردنه بگیران و … به شدت مورد تعقیب قرار می گیرند. بلکه مسافرت ها نوعاً به وسیله اتوبوس ها و وسائل نقلیّه دیگر مانند کشتی ها و هواپیماها و اتومبیل های بزرگ و كوچك انجام می گیرد، که شمار قابل توجّهی از افراد را در خود جای می دهند؛ بنابراین، اطمینان و امنیت در چنان وسایل نقلیّه ای بیشتر است و آن بیمی که از مسافرت زن به تنهایی می رفته است، برطرف گردیده است؛ زیرا، او هیچگاه تنها نخواهد ماند.
به این ترتیب ، برای زن مسلمان با وجود چنین شرایطی که اطمینان و امنیت کامل وجود دارد ، هیچ اشکالی ندارد که بدون همراهی مَحرم به سفر حج رود.
منبع : کتاب دیدگاههای فقهی معاصر/ ترجمه: دکتر احمد نعمتی
[۱] مالک ، بخاری ، مسلم ، ابوداود ، ترمذی و ابن ماجه این حدیث را از ابوهریره رویت کرده اند .
[۲] صحیح بخاری و صحیح مسلم ، از ابوسعید
[۳] فتح الباری ، ج ۴ ، ص ۴۴۷ .
[۴] نك : الفروع ، ج ۳ ، ص ۲۳۶ ، ۲۳۷ ، چاپ دوم .
[۵] الفروع ، ج ۳ ، ص ۲۳۵ – ۲۳۶ .
[۶] فتح الباری ، ج ۴ ، ص ۴۴۷. چاپ مصطفي حلبي .