نویسنده : نوره بنت مسفر سعد القرني
مقدمه
جهان ما تا کنون شاهد انفجار تکنولوژیکی شبیه آنچه امروزه شاهد آن هستیم نبوده است و این امر به دلیل انقلاب هولناک فناوری و گشایشی بزرگ است تا جایی که دنیا به دهکدهای کوچک بدل شده است و انقلابی بزرگ در ارزشها و جهشی در مفاهیم ایجاد شده است. آثار این انقلاب تکنولوژیکی به شکل عام بر جامعه و به شکل خاص در خانواده بازتاب یافته است. تکنولوژی امروزه نه تنها جزیی جدانشدنی از زندگی ما، بلکه جزیی از روزمرگیهای ما شده است و دسترسی به آن آسان گردیده، به گونهای که کوچک و بزرگ آن را با خود دارند. ما اثرات مثبت تکنولوژی را انکار نمیکنیم. تکنولوژی امروزه به یکی از منابع مهم علم و دانش و وسیلهای آموزشی برای کودکان، و نیز به وسیلهای لذتبخش برای سرگرمی کودکان تبدیل شده است. اما رویآوری بیش از اندازة کودکان به تکنولوژی و بهکارگیری آن به روشی غیرصحیح، علت بسیاری از مشکلات در تمامی جنبهها میباشد و در نتیجه مسؤولیت خانوادهها در مواجهه با این نوع مشکلات افزایش یافته است. مسؤولیت تربیت کودک، تهذیب نفس او، آمادهسازی اخلاقی، روانی و روحی وی بر دوش خانواده میباشد. خانواده کانون امید هر پیشرفت و تحولی است و از جمله والاترین وظیفة تربیتی که خانواده میبایست آن را ادا کند، نهادینه کردن و بزرگداشت ارزشها نزد کودک میباشد. این امر حاصل نمیشود مگر اینکه اولا از خداوند متعال استعانت جسته و سپس از هر وسیلهای که وی را به هدف میرساند استفاده نماید. هدایت و رهنمودهای خانواده اثری شگرف در شکلگیری شخصیت کودک و دست پیدا کردن وی به صفاتی نیکو که در ساختار شخصیتش سهیم هستند، دارد. در اینجا به طور خاص ارزش خودمراقبتی را ذکر میکنیم که یک إدراک برآمده از درون کودک به شمار میآید و به مثابة یک قدرت درونی در باطن وی میباشد که ضمیر وی را بیدار میکند و احساس قدرشناسی، پایبندی و مسؤولیت را بدون نیاز به وجود مراقبتی از بیرون، در نزد وی عمق میدهد. در نتیجه این سلطة درونی نقشی بزرگ در کنترل رفتار کودک ایفا میکند و او را به جهتی درست هدایت میکند. هنگامی که این قدرت درونی در کودک کاشته شد و در وجود وی رشد نمود، سخت میشود آن را نادیده گرفت یا با آن مخالفت کرد. این قدرت درونی، خط مقدم دفاع و سرچشمة اصلی در مواجهه با رویدادهای پشت سر هم و پی در پی موجود در جامعه است. هر چه خودمراقبتی قویتر شود، کودک تعامل مثبتی با جامعة پیرامونش خواهد داشت که این امر برگرفته از ایمان درونی وی میباشد، ایمانی که او را به این امر وا میدارد که برای خود و دیگران فرد مفیدی باشد.
نخست: خودمراقبتی
جامعة مسلمان معاصر ما تغییرات گستردهای از نظر عمق، رویکرد، دستاوردها و نیز پیشرفت شگفتانگیزی را در جهت وسایل ارتباطی جدید مشاهده میکند که مرزهای زمانی، مکانی و فرهنگی را در نوردیده و چالشهای آشکار نوینی را به همراه آورده است. تکنولوژی باعظمت باورنکردنیاش همراه با خود نظامهای فرهنگی، علمی، فکری، سیاسی و اقتصادی را به دوش کشیده که تأثیر زیادی در ایجاد تضاد بین ارزشهای اصیل و ارزشهای معاصر داشته است و در پی آن مشکلات بزرگ دیگری همچون حیرت و نگرانی، سوء مدیریت، ناسازگاری اجتماعی، شورش بر ارزشهای جامعه و آداب و رسوم آن، و مواردی چون عبور از خطوط قرمز با هدف به چالش کشیدن اعتقادات راسخ جامعه، و انحطاط اخلاقی و انحراف رفتاری را با خود به ارمغان آورده است؛ بنابراین ناگزیر باید یک خودمراقبتی در کودک وجود داشته باشد تا او را به سوی نیکی رهنمون سازد و از بدی به دور دارد، یک نیروی داخلی در کودک که وی را از بسیاری از سیستمها و دستورالعملها و حساب و کتابها بینیاز کند. [۱]
خودمراقبتی چیست و چه اهمیتی دارد؟ چگونه در کودکان تقویت میشود؟
مفهوم خودمراقبتی:
خودمراقبتی یک احساس درونی و نیروی نگهدارنده در کودک است، که منشأ آن ایمان کودک به نظارت الهی و اطلاع وی بر اعمال او میباشد. این نیرو وی را دعوت میکند که در طلب رضای خداوند متعال و ثواب الهی بر انجام کار خیر اهتمام ورزد و از ترس عقوبت الهی از بدی دوری نماید و در نتیجه کودک به طور دائمی به محاسبة نفس خویش میپردازد و اعمال نهان و آشکار در صورتی که با ارزشهای اخلاقی و معیارهای اسلامی همخوانی داشته باشد، در نزد وی یکسان است.
اهمیت خودمراقبتی در سایة انفجار تکنولوژیکی و پیشرفت فناوری افزایش مییابد و با وجود سیطرة رسانهها و انقلاب ارتباطات که در نتیجة چانهزنی بین ترک ارزشهای اسلامی و حفظ آنها، منجر به تضاد و نگرانی و نومیدی افراد گردیده است، و با وجود اینکه فضای باز رسانهای فوائد بسیاری از جمله سهولت دستیابی به دانش و گشایش دروازههای علم را به همراه دارد، اما این امر به علت عدم استفادة صحیح از این تکنولوژی که در پی غیاب مربی یا یک راهنمای دلسوز، عوارض جانبی خطرناکی داشته است؛ عوارضی همچون تبدیل شدن این انقلاب فناوری به یک مصیبت؛ و این زمانی رخ میدهد که تکنولوژی یکی از اسباب نابودی ارزشهای تربیتی و اخلاق اسلامی باشد، در این هنگام است که آثار روانی، رفتاری و اجتماعی آن بر کودکان پدیدار گشته و گاهی فلاکت و گناه به دنیای پاک آنان راه مییابد، حتی در برخی کشورهای جهان این پدیده به پدیدهای وحشتناک و خطرناک تبدیل شده است که این امر دخالت سریعی را برای درمان آن میطلبد. از این رو هر مربی باید به نهادینه کردن و تقویت ارزش خودمراقبتی در فرزندانش از همان سالهای اول همت گمارد؛ چرا که آن سالها، سالهایی مهم و سرنوشتساز در شکلگیری بینش اخلاقی به شمار میآید که کودک را قادر میسازد که خیر و شر را از یکدیگر بشناسد؛ بنابراین آنچه در این دورة مهم شکل بگیرد، تغییر و برچیدن آن در آینده سخت میگردد!
در این دوره کودک مراقب نفس، زبان و تمامی جوارح و اعضای خود میگردد و بدون نیاز به اینکه بزرگترها اعمال او را محاسبه کنند، خود نفس خود را محاسبه میکند، نسبت به نفس و اعمال خویش مسؤول است و با هوای نفس میجنگد، هر آنچه را که عاری از آداب و مبادی اسلامی باشد که با آن رشد یافته و والدینش به وی آموختهاند، از خود دور میکند، و هر زمان که قدرت خودمراقبتی در وی محقق شود بر درست انجام دادن کارش اهتمام میورزد و سعی بر اتقان آن مینماید خواه این کار از امور دینی باشد، خواه دنیوی، با استناد به این آیه مبارک: وَأَحْسِنُوا إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ : «و نیکی کنید که خداوند نیکوکاران را دوست میدارد.» [بقره: ۱۹۵] همچنین تلاش میکند در انجام واجبات دینی و مسؤولیتهای دنیوی موفق باشد و بین آنها سازگاری برقرار باشد. او به سوی فضیلتها میشتابد و مشتاق پاداش الهی در دنیا و آخرت میباشد. پس در آرامش و اطمینان زندگی میکند و هرگاه خطایی کند با اطاعت از این فرمایش خداوند متعال استغفار و توبه و انابه مینماید: قُلْ يَا عِبَادِيَ الَّذِينَ أَسْرَفُوا عَلَى أَنْفُسِهِمْ لَا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعًا إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ : «بگو ای بندگان من که بر خویش اسراف نمودید، از رحمت خدا نومید مشوید؛ خداوند تمامی گناهان را میبخشاید. به راستی که او بسیار بخشاینده و مهرورز است.» [زمر: ۵۳]
ادامه دارد ….
[۱]. کتاب «الرقابة الذاتیة و علاقتها بالقیم الاجتماعیة»، ص ۴ .
منبع : کتاب: تقویت خودمراقبتی درکودکان درعصر دستگاههای هوشمند/ سایت بینش