امام ابن القیم الجوزیه(رحمه الله)
تأمل در قرآن، گشودن چشم دل بر مفاهیم قرآن و متمرکز نمودن فکر و ذهن بر تدبر و اندیشه در آیات آن است . هدف از نزول قرآن همین است، نه تلاوت الفاظ بدون تدبر و درک معنی و مفهوم آن .
خداوند می فرماید : «كتاب أنزلناه إليك مبارک ليدبروا آياته وليتذكر أولوا الألباب» (این کتابی است پر برکت که بر تو نازل کرده ایم تا در آیات آن تدبر کنند و خردمندان متذکر شوند) و می فرماید : «أفلایتدبرون القرآن أم على قلوب أقفالها»(آیا آنها در قرآن تدبر نمی کنند یا بر دلهایشان قفل هایی نهاده شده است) و می فرماید : «أفلم يدبروا القول»(آیا آنها در این گفتار( الهی ) نیندیشیدند) «انا أنزلناه قرآنا عربيا لعلكم تعقلون»(ما آن را قرآنی عربی «فصیح و گویا» نازل کردیم تا شما «آن را» درک کنید). حسن می گوید : قرآن نازل شد تا در آن تدبر شود و به آن عمل شود، پس قرآن را برای عمل نمودن به آن تلاوت کنید.
در دنیا و آخرت هیچ چیز سودمندتر و رهایی بخش تر از آن برای بنده نیست که در آیات قرآن تدبر کند ، بسیار در آن بیندیشد و فکرش را بر معانی و مفاهیم آن متمرکز نماید. این امر شخص را با همه ی نشانه های خیر و شر آشنا می کند و راهها، علت ها، پیامدها و بازگشتگاهِ هر کدام را به او نشان می دهد ، اساس و پایه های ایمان را در دلش محکم و استوار می سازد، تصویر دنیا و آخرت و بهشت و دوزخ را در دلش مجسم می کند، او را در میان امت ها ( ی پیشین ) قرار می دهد و ایام الله مربوط به هر کدام از آنها را به او نشان می دهد و موارد عبرت آموز را به او گوشزد می نماید، عدل و فضل خداوند را برای او نمایان می سازد، او را با ذات، اسماء، صفات و افعال پروردگار و آن چه که می پسندد یا نمی پسندد و راهی که بنده را به او می رساند و پاداشی که برای سالکان راهش در نظر گرفته است، آشنا می سازد. عوامل بازدارنده و موانع راه را برای او بیان می کند. همچنین نفس و ویژگی های آن، عوامل اصلاح و تباهی اعمال، راه بهشتیان و دوزخیان و اعمال و احوال و سیمای آنان ، درجات متفاوت سعادتمندان و اشقیا، دسته های مختلف مردم و موارد اتفاق و اختلاف آنان در امور مختلف را به او معرفی می کند.
خلاصه این که اله و معبود حقیقی و راه رسیدن به او را به شخص معرفی می کند و به او می گوید که در صورت روی آوردن به او چگونه مورد اکرام و بزرگداشت قرار می گیرد.
در مقابل، سه چیز دیگر به او نشان می دهد، آن چه که شیطان به سویش فرا می خواند، راهی که به شیطان منتهی می شود و عذاب و مذلتی که برای رهروان مسیر شیطان در نظر گرفته شده است.
شناخت و آگاهی از این شش مورد برای بنده لازم و ضروری است؛ آخرت را در برابر چشمان او مجسم می سازد گویی که در آن به سر می برد و دنیا را در برابر او محو می نماید گویی که در آن به سر نمی برد.
در همه ی مسایل حق و باطل را برای او روشن می سازد، نور و قدرت تشخیصی به او عطا کند که به وسیله ی آن می تواند هدایت را از گمراهی و حق را از باطل جدا نماید. در قلبش توان ، حیات ، گشایش ، شادی و سروری ایجاد می کند که اوضاع و احوال را دگرگون می سازد و با سایر مردم تفاوت زیادی پیدا می کند.
مفاهیم قرآن پیرامون موارد زیر است : توحید و دلایل آن، علم به خدا و صفات کمال او، منزه دانستن خداوند از اوصاف نقص، ایمان به پیامبران، دلایلی مبنی بر صدق گفته ها و رسالت پیامبران، شناخت حقوق خدا و پیامبران، ایمان به ملائکه که پیام آوران خدا در زمینه ی خلق و امر هستند و با اذن او امور را اداره می کنند و نیز آن چه از عالم علیا و سفلی که تحت فرمان آنان است و آن چه از امورات انسان که به آنان مربوط است از لحظه ای که در رحم مادر قرار می گیرد تا آن روزی که به دیدار پروردگارش می شتابد، ایمان به روز آخرت و نعمت هایی که در بهشت برای نیکان آماده شده است و در آن احساس درد ، رنج و کدورت نخواهند کرد و عذاب و سختی هایی که برای بدکاران آماده شده است ، عذابی که هیچ گونه شادی، آسایش و راحتی در آن نیست و شرح و بیان موارد مختلف آن، بیان امر و نهی و احکام، قدر الهی ، حلال و حرام ، پند و اندرزها و ماجراهای عبرت آموز ، قصص و تمثیل ، سببها ، علتها حکمت ها و سرآغاز و سرانجام ها در زمینه ی خلق و امر.
پیوسته مفاهیم قرآنی شخص را با وعده های زیبا به سوی خدا سوق می دهند ، با وعیدها از عذاب دردناک، بیمناک می سازند، به سبک بار بودن برای حضور یافتن در آن روز سخت و سنگین تشویق می کنند، از گمراهی و تاریکی های آراء و نظریات مختلف به راه راست هدایت می نمایند، از ورود به گمراهیها و بدعتها باز می دارند و او را به افزایش نعمت ها به وسیله ی شکرگزاری از پروردگارش تشویق می کنند.
قرآن حدود حلال و حرام را به او معرفی می کند و او را از گذشتن از آن حدود باز می دارد مبادا به سبب آن در رنج همیشگی گرفتار آید. قلبش را از گمراهی و انحراف از مسیر حق محفوظ می دارد، امور و گردنه های سخت و صعب العبور را بر او بسیار آسان می گرداند و هرگاه عزم و اراده اش سست و حرکتش کند شود، او را توان و نیرو می بخشد و به او می گوید : کاروان به پیش تاخته و راهنما رفته است بشتاب و به آنان ملحق شو. ساربان گونه برای او آواز می خواند و هم چون راهنما پیشاپیش او حرکت می کند و هرگاه به دشمنان کمین کرده یا راهزنان برخورد کند، او را از آنان برحذر می دارد و می گوید : خود را در پناه خدا قرار ده و از او طلب یاری کن و بگو : حسبي الله ونعم الوكيل. در اندیشه و تدبر در قرآن و درک و فهم معانی اش ، حکمتها و فوایدی نهفته می باشد که بسیار بیشتر از آن چیزی است که به آن اشاره کردیم.
برگرفته از کتاب : تهذیب مدارج السالکین/ ترجمه : محمد حسین احمدی تبار