نویسنده: خالد کوهی نژاد
پرسش:
سلام
می خواستم بدانم که آیا بین قیام اللیل و تهجد فرقی وجود دارد یا خیر؟ و آیا قبل از خواندن آنها لازم است که شخص بخوابد؟
پاسخ:
علیکم السلام و رحمة الله و برکاته
با تشکر از شما بابت انتخاب تابش برای پاسخگویی به سوال تان، در جواب خدمت شما عرض می کنیم:
فضیلت نماز و عبادت شب:
در آیات و احادیث نماز شب جایگاه بالایی دارد، و بسیار مورد توجه می باشد که برای نمونه مواردی را بیان می کنیم:
در آیات قران کریم:
**وَإِذَا مَسَّ الإنْسَانَ ضُرٌّ دَعَا رَبَّهُ مُنِیبًا إِلَیْهِ ثُمَّ إِذَا خَوَّلَهُ نِعْمَةً مِنْهُ نَسِیَ مَا کَانَ یَدْعُو إِلَیْهِ مِنْ قَبْلُ وَجَعَلَ لِلَّهِ أَنْدَادًا لِیُضِلَّ عَنْ سَبِیلِهِ قُلْ تَمَتَّعْ بِکُفْرِکَ قَلِیلا إِنَّکَ مِنْ أَصْحَابِ النَّارِ *أَمَّنْ هُوَ قَانِتٌ آنَاءَ اللَّیْلِ سَاجِدًا وَقَائِمًا یَحْذَرُ الآخِرَةَ وَیَرْجُو رَحْمَةَ رَبِّهِ قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَالَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ إِنَّمَا یَتَذَکَّرُ أُولُو الألْبَابِ
**هنگامى كه انسان را زیانى رسد، پروردگار خود را مىخواند و بسوى او باز مى گردد; اما هنگامى كه نعمتى از خود به او عطا كند، آنچه را به خاطر آن قبلا خدا را مى خواند از یاد مىبرد و براى خداوند همتایانى قرارمىدهد تا مردم را از راه او منحرف سازد; بگو: «چند روزى از كفرت بهرهگیر كه از دوزخیانى!*(آیا چنین کسانی نزد الله جایگاه بهتری دارند؟) یا كسى كه در ساعات شب به عبادت مشغول است و در حال سجده و قیام، از عذاب آخرت مىترسد و به رحمت پروردگارش امیدوار است؟! بگو: «آیا كسانى كه مىدانند با كسانى كه نمىدانند یكسانند؟! تنها خردمندان متذكر مىشوند!» (زمر ۸-۹)
**إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی جَنَّاتٍ وَعُیُونٍ* آخِذِینَ مَا آتَاهُمْ رَبُّهُمْ إِنَّهُمْ کَانُوا قَبْلَ ذَلِکَ مُحْسِنِینَ* کَانُوا قَلِیلا مِنَ اللَّیْلِ مَا یَهْجَعُونَ* وَبِالأسْحَارِ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ* وَفِی أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ لِلسَّائِلِ وَالْمَحْرُومِ
به یقین، پرهیزگاران در باغهاى بهشت و در میان چشمهها قرار دارند*و آنچه پروردگارشان به آنها بخشیده دریافت مىدارند، زیرا پیش از آن (در سراى دنیا) از نیكوكاران بودند! *آنها كمى از شب را مىخوابیدند*و در سحرگاهان استغفار مىكردند*و در اموال آنها حقى براى سائل و محروم بود*.( الذاريات ۱۵-۱۹)
در احادیث:
قال رسول الله صلي الله عليه وسلم: ( ايها الناس افشو السلام و اطعموا الطعام و صلوا باللیل و الناس نیام تدخلوا الجنة بسلام)
ترجمه: ای مردم سلام کردن را در بین خود رواج دهید و ( به نیازمندان) غذا بدهید، در شبانگاه نماز بخوانید در حالی که مردم خوابیده اند، ( با انجام این کارها) به سلامتی به بهشت وارد می شوید.«روایت احمد، ترمذی و حاکم»
قال رسول الله صلی الله علیه وسلم: ( افضل الصیام بعد رمضان شهر الله المحرم و افضل الصلاة بعد الفریضة صلاة اللیل)
ترجمه: ارزشمند ترین زمانی که بعد از روزه گرفتن در ماه رمضان وجود دارد روزه گرفتن در ماه محرم است و ارزشمند ترین نماز بعد از نماز واجب نماز شب می باشد.«روایت مسلم»
فرق بین قیام اللیل و تهجد
اصطلاح قیام اللیل خیلی کلی از تر از نماز تهجد است و به معنای بیدار ماندن درشب به خاطر الله متعال می باشد، با انجام دادن کارهایی همچون دعا، نماز، ذکر، قرائت قران و هر گونه اعمالی که سبب نزدیک شدن به الله شود. نماز خواندن از شاخصه های اصلی قیام اللیل می باشد، در قیام اللیل بیدار شدن از خواب شرط نیست و منظور عبادت شبانه است،
اما در مورد نماز تهجد می توان گفت زیر مجموعه قیام اللیل است، برای خواندن نماز تهجد بیدار شدن از خواب شرط است، قرطبی رحمه الله می فرماید: تهجد در لغت به معنای بیدار شدن از خواب برای نماز است.(اسود، علقمه و عبدالرحمن بن اسود این معنا را بیان کرده اند) و از آن جهت ارزشمند گشته است که شخص مخصوصا برای نماز از خوابی که برایش شیرین و لذت بخش است بر می خیزد.
شرح روش و زمان خواندن نماز در شب:
روش :
قال رسول الله صلی الله علیه وسلم: (صلاة اللیل مثنی مثنی) . ایشان صلی الله علیه و سلم می فرمایند: نماز هایی که در شب خوانده می شوند، دوتا دوتا هستند. «متفق علیه» .یعنی نماز گزار بعد از خواندن دو رکعت نماز شب سلام می دهد و دو رکعت دیگر می خواند.
در جای دیگر می فرمایند: ( اجعلوا آخر صلاتکم باللیل وترا): آخرین نماز شب تان را به صورت وتر بخوانید.«متفق علیه»توضیح: ما در روز سنت های زیادی می توانیم بخوانیم که همه آنها دو یا چها رکعتی یا بیشتر هستند، مجموع تعداد رکعات آنها هر اندازه که باشند، عدد زوج هستند، خواندن این سنت ها می تواند تا هر پاسی از شب ادامه پیدا کند، اما چیزی که در این حدیث تاکید شده این است که پایان بخش همه سنت ها، نماز وتر باشد. از ام المومنین عائشه چنین نقل است: (ان رسول الله صلی الله علیه وسلم کان یصلی من اللیل احدی عشرة رکعة یوتر منها بواحدة فاذا فرغ منها اضطجع علی شقه الایمن) : رسول الله صلی الله علیه وسلم در شب یازده رکعت نماز می خواندند که رکعت آخری آنها وتر بود. زمانی که از نماز فارغ می شدند بر پهلوی راست خود می خوابیدند. «روایت ترمذی»
به این شرح که ایشان دو رکعت می خواندند وسلام می دادند و بعد دو رکعت دیگر را می خواندند، تا اینکه مجموع تعداد رکعات به ده می رسید از آن پس یک رکعت وتر می خواندند
در روایتی دیگر که از عائشه رضی الله عنها نقل است چنین آمده که ایشان در شب سیزده رکعت نماز می خواندند.
برخی از علماء می گویند تعداد رکعات نماز های شب بیش از سیزده رکعت از پیامبر صلی الله علیه وسلم روایت نشده است.ولی این دلیل نمی تواند، برای کسانی که می خواهند بیشتر بخوانند مانعی محسوب شود چون رسول الله صلی الله علیه وسلم نهایتی را برای آنها از نظر رکعت مشخص نکرده است و فرموده نماز شب دورکعت دو رکعت است. و همچنین عمل اصحاب هم می تواند تاییدی بر این نظر باشد، چون روایت است که اصحاب بیست رکعت در پشت سر ابی بن کعت در زمان خلافت عمر رضی الله عنهما خوانده اند.
ولی بهتر این است که به همان روشی که رسول الله انجام می داده است پایبند باشیم.
زمان:
وقت نماز های شب، پس از ادای نماز فرض عشاء تا قبل از اذان صبح می باشد.
بهترین وقت برای خواندن نماز شب یک سوم آخری شب است. چرا که الله متعال در آن زمان به آسمان دنیا می آید. رسول الله صلی الله علیه وسلم می فرماید: ( ینزل ربنا تبارک و تعالی فی کل لیلة الی سماء الدنیا حین یبقی ثلث اللیل الآخر،فیقول: من یدعوننی فاستجیب له؟ و من یسالنی فاعطیه؟ و من یستغفرنی فاغفر له؟):
ترجمه: پروردگارمان در یک سوم اخیر هر شب بر آسمان دنیا پایین می آید. و می گوید: چه کسی مرا فرا می خواند که او را استجابت کنم؟ چه کسی از من چیزی می خواهد که به او بدهم؟ و چه کسی از من آمرزش گناهانش را می خواهد تا گناهانش را ببخشم؟«متفق علیه»
از خداوند توفیق عمل به آیات و احادیث صحیح را خواستاریم