دکتر یوسف قرضاوی
سؤال – مجله « الدكتور» که در قاهره منتشر می شود، ضمیمه ای همراه با شماره آوریل ۱۹۶۰ منتشر کرد، به قلم دکتر احمد محمد کمال، که مجموعه ای از توصیه های بهداشتی و پزشکی را برای حجاج بيت الله الحرام دربر می گرفت. از جمله در خصوص آب های آشامیدنی مطلبی را پیرامون آب زمزم نوشته بود و در آن آمده بود : « اکثر حجاج ، اگر نگوییم همه آنان، بر این باورند که نوشیدن مقداری از این آب، بخشی از مراسم و مناسك حج است و یا برای تبرك حتما باید آن را بنوشند. قسم به خدای کعبه ! اگر دارایی قارون را به من بدهند، در مقابل اینکه يك قاشق چایخوری از آن آب را بنوشم، قطعاً نخواهم نوشید؛ و انجام چنین کاری را هرگز نخواهم پذیرفت، و عملا نیز چنان کردم. هنگامی که در اوایل سال جاری خداوند مرا به زیارت مشرف گردانید، از آن آب ننوشیدم. تمامی حجاج بدانند آزمایشاتی که درباره این آب انجام گرفته، به اثبات رسانیده است که آب چاه زمزم از نظر شیمیایی و باکتریولوژی شدیداً آلوده و غیربهداشتی است. من با ظن غالب می توانم بگویم که آب فاضلاب های منازل مکّه از راههای نفوذ زیرزمینی به چاه زمزم نفوذ پیدا کرده اند و به نظر من، پایین قرارگرفتن موقعیت چاه زمزم و وجود ساختمانها و منازل بالاتر از آن در آسان تر نفوذ پیدا کردن آب فاضلابها در آن تأثیر به سزایی داشته است. همچنین، باز بودن درِ چاه زمزم از ابتدای پیدایش آن تا این اواخر که با سطل و دلو آب را از آن بیرون می کشیده اند، قطعا آن را در معرض آلودگی قرار داده است … وی در ادامه می افزاید: به نظر من، بهترین راه پیشگیری و جلوگیری از خطرات این آب، پاکیزه و سالم گردانیدن آن است با کُلُر یا هر وسیله دیگری که متخصّصان آن را کافی بدانند» .
این بود اهمّ مطالبی که در مقاله دکتر بیان شده است. این مقاله جنجال و هیاهوی عظیمی را در مجلات و روزنامه های سعودی به راه انداخت، و مقاله و نویسنده آن شديداً مورد حمله واقع شدند و او را در دین و عقیده اش متّهم ساختند و نسبت به متبرك بودن آب زمزم به احادیث و روایات استشهاد نمودند. شکّی نیست که این موضوع خطرات بزرگی در پی دارد ؛ زیرا که چنین قضیّه ای با عواطف دینی مسلمانان ارتباط دارد و چنین می پندارند که آب زمزم با مکه و مسجدالحرام و کعبه و حج ارتباط دارد تا آنجا که مشهوراست هرکس ، برای برادر دینی اش دعا کند که از آب زمزم بنوشد و یا از آن وضو بگیرد، در واقع برای او دعای تشرف به حج را کرده است !
از نظر دینی :
جواب : این موضوع از نظر بهداشتی به اظهارنظر مراکز رسمی بهداشتی مورد اعتماد که به آزمایش آب بپردازند و نتیجه آزمایشات خود را اعلام نمایند نیاز دارد؛ ولی از نظر دینی نیز باید جواب سؤالات ذیل داده شود تا قضیه روشن گردد و اشکالات موجود برطرف شود:
* آیا آب زمزم تقدس خاصی از نظر دینی دارد؟ آیا شرعا نوشیدن آن برای حجاج واجب یا مستحب است ؟
اگر آلودگی آن به اثبات رسیده باشد، همانطور که دکتر می گوید ، آیا بازهم نوشیدن آن جایز است ؟
آیا از نظر دینی محال است که آب زمزم تحت تأثیر عاملی از عوامل آلوده گردد؟
برای پاسخ به این سؤال ها، ابتدا، احادیثی را که درباره آب زمزم وارد شده است نقل می کنیم و آنها را مورد بحث و بررسی قرار می دهیم تا از لحاظ ثبوت و دلالتی که آن احادیث نزد علمای حدیث و آگاهان به سند و متن احادیث دارند ، ارزش علمی آنها را بیان نماییم :
١- بخاری در صحیح خود، در کتاب الحج ، بابی راجع به آب زمزم گشوده است ؛ اما راجع به فضیلت و متبرك بودن آن آب جز حدیث (شق صدر) حضرت رسول اکرم(صلی الله علیه وآله وسلم) و شستشوی آن با آب زمزم؛ وحدیث دیگری حاکی از اینکه آن حضرت از آن آب نوشیده است، هیچ حدیث دیگری نیاورده است و این دو حديث نیز به صراحت بر فضیلت متبرك بودن آب زمزم دلالتی ندارند. ابن حجر عسقلانی در کتاب فتح الباری در شرح حدیث مذکور بر این نکته تصریح کرده و گفته : « گویا ، برای بخاری بنابه شرط خودش در باب فضيلت آن آب زمزم حدیثی به اثبات نرسیده است. »
در باب سقایت حجاج از ابن عباس روایت کرده اند که گفت : رسول خدا(صلی الله علیه وآله وسلم) نزد سقّاها آمد و آب طلب کرد. عباس به پسرش فضل گفت : « ای فضل ! برو نزد مادرت و قدری آب از او بگیر و برای رسول خدا(صلی الله علیه وآله وسلم) بیاور . پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم) فرمود : از همین آب به من بده ! عباس گفت : ای رسول خدا ! مردم دستان خود را در این آب فرو می برند ! فرمود : از این آب به من بده ! و از آن نوشید. سپس به کنار چاه زمزم تشریف آورد و مشاهده نمود که مردم از آب زمزم تشنگان را سیراب می کنند و در کنار چاه زمزم مشغول فعالیت اند . فرمود : کوشش کنید، که به کار نیکی مشغول هستید ! و فرمود : اگر زیادی شما و بی نیازیتان از كمك نبود، به درون چاه می آمدم ، و طناب چاه را بر اینجا می افکندم ! و به گردن مبارکش اشاره فرمود .
در این حدیث ملاحظه می کنیم، عباس که مشرف بر سقایت حجاج است، می خواهد از آب دیگری به پیامبر بدهد و پسرش فضل را به منزل می فرستد تا برای ایشان آب دیگری بیاورد، و استدلال می کند که مردم دستهایشان را در این آب فرو می برند ! ولی پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم) این تبعیض و امتیاز را نمی پذیرد، و اصرار دارد بر اینکه همه جا پیشوای مسلمانان باشد و امتیازی برای خود قائل نباشد و از همان آبی که مردم می نوشند ایشان هم آب بنوشد. اما، آن حضرت از بابت آن آب ضرر و زیانی را احتمال نمی داد وگرنه موضع دیگری می گرفت.
عباس در آن آب نوعی آلودگی احساس کرد، ولی پیامبر بر نفس خویش مسلط بوده و نسبت به احساسات بعضی افراد ، مانند عباس محکم تر از آن بود که تحت تأثیر سخن او قرار بگیرد، و تواضع مانع ایشان می شد از اینکه امتیازی را برای خود قرار دهد .
و در روایت دیگری که طبرانی نقل می کند ، چنین آمده است که عباس به ایشان می گوید : این آب آلوده است؟ آیا از منزل برایتان آب بیاورم ؟ پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم) می فرماید :
« لا ولكن ، إسقني مما يشرب منه الناس »
«خیر! از همان آبی که مردم می نوشند ، به من بده ! »
آیا از این حدیث تبرك و تقدسی برای آب زمزم استفاده می شود؟ نه ، هرگز. نهایت آنچه درباره آب زمزم رسیده همان است که ابن حجر مبنی بر تشویق و ترغیب مردم به سیراب کردن مردم از آب زمزم ، توسط پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله وسلم) نقل کرده است. که حدیث، تنها تواضع پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم) و برخورد عادی ایشان را نسبت به خوردنیها و نوشیدنیها بیان می کند و آن حضرت اصرار داشته اند از آن آب آلوده و دست خورده بنوشند ؛ تا ما دریابیم که اصل در هر چیزی پاك بودن آن است .
۲ – در صحیح مسلم، شاخص ترین حدیثی که راجع به آب زمزم آمده است ، روایتی است از ابوذر که آن حضرت فرمود : ( إنها طعام طعم ) « آب زمزم طعام و قوت است » و کسی که آن را بنوشد ، سیر می شود .
٣- احمد بن حنبل و ابن ماجه از جابر این حدیث را روایت کرده اند : ( ماء زمزم لما شرب له ) : « آب زمزم به هر منظوری نوشیده شود ، مراد نوشنده حاصل می شود ! »
حدیث شناسان و نقّادان حدیث گفته اند : در سلسله سند آن عبدالله بن مؤمل قرار دارد و این روایت منحصر به اوست ، و او از رُوات ضعیف است، و ابن قطان این حدیث را به خاطر وجود وی در سند آن « علیل » دانسته است. بیهقی این حدیث را از طریق دیگری از جابر روایت نموده است و در سلسله آن سند سوید بن سعيد وجود دارد و او نیز قطعا ضعیف می باشد .
یحیی بن مَعین گفته است : « اگر اسب و نیزه ای در اختیار میداشتم به نبرد با سُوَید میرفتم ! » و دلیل آن خطری بوده است که از ناحیه او حوزه روایت حدیث را تهدید می کرد ؛ و او احادیث « مَنکر» را روایت می کرده است.
۴- دارَ قُطنی از ابن عباس حدیث را اینگونه روایت می کند :
( ماء زمزم لما شرب له ؛ إن شربته تستشفی به شفاك الله ؛ وإن شربته لشبع أشبعك الله ، وإن شربته لقطع ظماء قطعه الله …. )
« آب زمزم به هر منظوری نوشیده شود ، مراد حاصل می شود ؛ اگر آن را برای شفای بیماری بنوشی، خداوند تو را شفا می دهد ؛ و اگر آن را به منظور رفع گرسنگی بنوشی، خداوند تو را سیر می گرداند؛ و اگر آن را برای رفع تشنگی بنوشی، خداوند تشنگی تو را رفع خواهد کرد. »
صحیح آن است که این گفتار از قول خود ابن عباس رسیده باشد و به طور مرفوع از پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله وسلم) نقل نشده باشد؛ چنانکه حافظ در کتاب « التلخيص» راویانی را که سند این حدیث را به حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه وآله وسلم) مرفوع رسانیده ، تخطئه نموده است ، و روایت او را محکوم به « شذوذ » گردانیده و کار او را مخالفت با حافظان موثّق حدیث دانسته است .
بنابراین ، وقتی که حدیث، تنها قول و گفتار ابن عباس باشد، رأی و نظر شخصی او تلقی می گردد و ما ملزم به پیروی از آن یا باورکردن مضمون آن نیستیم، و جز گفتار رسول خدا(صلی الله علیه وآله وسلم) گفتار دیگری برای ما حجت نیست .
۵- بزار این حدیث را از ابوذر اینگونه روایت می کند :
(ماء زمزم طعام طعم و شفاء سقم )
( آب زمزم قوت و خوراکی و شفای بیماری است . )
منذری سند آن راصحیح دانسته، و طيالسی نیز در مسند خود آن را روایت کرده است.
شاید این تنها حدیثی باشد که بتوان به آن استناد کرد که آب زمزم، غذا و شفا می باشد؛ ولی آیا این بدان معناست که آب زمزم در برابر قوانین عام جهان آفرینش مصونیت دارد؟ و آیا می توان گفت که برحسب سُنن و اسباب مقرر خداوندی این آب از آلودگی مصون و در امان است؟ و هرگاه آزمایش علمی صحیح ثابت کند که آب زمزم آلوده شده و نوشیدن آن برای مردم زیان آور است، آیا باید آن نظریه علمی را تکذیب نماییم. با اعتقاد به اینکه چنین موضوعی با این حدیث منافات دارد ؟ درحالی که این حدیث، نه «قطعي الدلالة» ، و نه «قطعي الثبوت» است . و به ویژه کلمه « شفاء سُقم » نه در صحیحین و نه در هيچ يك از کتب حدیثی معتبر نیامده است . خداوند متعال راجع به عسل می گوید : ( فيه شفاء للناس ) اما ، این مانع نمی شود که عسل دچار آلودگی نگردد!
منبع : کتاب دیدگاههای فقهی معاصر/ ترجمه: دکتر احمد نعمتی