نویسنده: نوره بنت مسفر سعد القرنی
کودک چگونه میتواند بر اطرافیانش اثرگذار باشد؟
پرسش:
چگونه مادر میتواند از کودک خود فردی مفید برای جامعه بسازد که بر اطرافیان اثرگذار باشد و باعث یادآوری آنان به انجام دادن کار نیک باشد، نه اینکه سبب شر برای همسن و سالان و اطرافیانش شود؟
پاسخ:
مادر گرامی … پرسش شما پرسشی است بزرگ که در کلماتی اندک بیان شده است. اینکه شما میخواهید فرزندتان به اطرافیانش متذکر به خیر و برای آنان مفید باشد، این یعنی شما به دنبال این هستید که فرزندتان برای دیگران پیشوا و تاثیرگذار باشد و به آنها اهمیت دهد، و بتواند آنها را به سمت خود و آرای خود جلب کند و با اخلاق پسندیده و صفات زیبای خود، انگیزة انجام دادن کار خوب را در آنان برانگیزاند، این امر از طریق دستیابی وی به چند مهارت امکانپذیر است، که به اختصار آنها را ذکر میکنیم:
۱ – پرورش روحیة اقدام و عمل در کودک:
اقدام یعنی: پیشرفت در امری مجاز با هدف ایجاد تغییر؛ اقدام امری پسندیده است و میتواند در عمل باشد و یا در سخن. این مفهوم یکی از صفات بندگان مومن خداست؛ خداوند متعال میفرماید: إِنَّ الَّذِينَ هُمْ مِنْ خَشْيَةِ رَبِّهِمْ مُشْفِقُونَ*وَالَّذِينَ هُمْ بِآيَاتِ رَبِّهِمْ يُؤْمِنُونَ*وَالَّذِينَ هُمْ بِرَبِّهِمْ لَا يُشْرِكُونَ*وَالَّذِينَ يُؤْتُونَ مَا آتَوْا وَقُلُوبُهُمْ وَجِلَةٌ أَنَّهُمْ إِلَى رَبِّهِمْ رَاجِعُونَ*أُولَئِكَ يُسَارِعُونَ فِي الْخَيْرَاتِ وَهُمْ لَهَا سَابِقُونَ : «آنان که از پروردگارشان میهراسند؛ و به آیات الهی ایمان دارند؛ و به پروردگارشان شرک نمیورزند؛ و کسانی که اموال خود را در راه خدا میدهند در حالی که دلهایشان ترسان است از این که سرانجام به سوی پروردگارشان برمیگردند؛ آنان در کارهای خیر تسریع میکنند و بر دیگران سبقت میگیرند.» [مومنون: ۵۷ – ۶۱]
میتوان به روشهای زیر روح اقدام و مبادرت را توسعه داد:
– الگوی نیک: زمانی که مادر برای کودک الگوی اقدام به کار نیک و کمک به فقرا و نیازمندان و یا هر کار نیک دیگری باشد، در اینجا کودک اهمیت اقدام و اهمیت مشارکت در کمک به دیگران و ترک خودبینی صرف را درک میکند.
– تشویق کودک به تلاش کردن: ترغیب او به ارائه دادن یک نوع خدمت، و نترسیدن از شکست و صبر بر مشکلات. اینکه به دنبال نتیجة زودهنگام نباشد وآنچه را که تاب و طاقت آن را ندارد، به خود تحمیل نکند؛ و اینکه مادر برای فرزند توضیح دهد کسی که تلاشش را میکند و به هدف نمیرسد بسیار برتر از کسی است که تلاشی نمیکند.
– فرصتهای بسیار و متعدد: مادر برای کودک خود توضیح دهد که فرصتهای اقدام به کار خیر بسیار زیاد است و او باید آنچه را مناسب خود میبیند انتخاب کند، و اجری عظیم را از نزد خداوند متعال برای خویش مهیا کند، پیامبر رحمت ص میفرمایند: «هر کس به هنگام نیاز برادرش درکنار او باشد، خداوند به هنگام نیازش در کنار اوست، و هر کس گره از کار مسلمانی باز کند، خداوند مشکلی از مشکلات روز قیامت را از پیش روی او بر میدارد.»[۱] و فرمودهاند: «هر کس به سوی هدایت دعوت کند، پاداشی همچون پاداش آنان که از وی پیروی کردهاند خواهد داشت، بدون اینکه چیزی از اجر آنان کم شود، و هر کس به گمراهی فرا خواند، گناهش همچون گناه کسانی است که از او پیروی کردهاند، بدون اینکه چیزی از گناه آنان کم شود.»[۲]
مادری میگفت: «در آغاز تعطیلات تابستانی، فرزندانم را دور هم جمع کردم و موضوع گفتوگوی ما دربارة این بود، که هر فرد چه کاری میتواند برای هدایت دوستانش به کار نیک انجام دهد، و شعار ما این بود: «دوستان من، فرصتی بزرگ برای افزایش کارهای نیک من هستند.» و به آنها فرصت دادم که فکر کنند، چه چیزی میتوانند به دوستانشان ارائه دهند و با یکدیگر در انجام آن مشارکت کنند؛ خود نیز، در انتخاب ایدهها به آنها کمک کردم، شروع به اجرا کردن ایدهها کردیم، بدون اغراق بگویم آن تعطیلات از بهترین تعطیلات در طول زندگی فرزندانم بود.»[۳]
۲ – تقویت اعتماد به نفس در کودک:
فرد تاثیرگذار بر اطرافیان باید مورد اعتماد آنها باشد و این امر حاصل نمیشود مگر زمانی که فرد به خود و تواناییهایش اعتماد داشته باشد؛ بنابراین باید کودک را آموزش داد تا اعتماد به نفس را به دست بیاورد و او را تحسین نمود و او را متوجه اهمیت خود کرد. در موضوع تحت عنوان (کودکان من و ضعف اعتماد به نفس در آنان) در همین کتاب، چگونگی کسب اعتماد به نفس توسط کودک، شرح داده شد.
۳ – تقویت مسؤولیتپذیری در کودک:
کودک مؤثر و متذکر به دیگران باید شخص مسؤولیتپذیری باشد. کودک با آگاهی نسبت به مسؤولیتهای خویش به دنیا نمیآید و برای همین سزاوار است که این مفهوم را به صورت تدریجی بیاموزد. آموزش او در این زمینه زمانی طولانی را میطلبد، و نقطة شروع آن زمانی است که کودک برای این کار ابراز آمادگی میکند هر چند که کمسن و سال باشد. در آن زمان است که باید کودک را تشویق و مساعدت نمود و بدون هیچ فشار اضافی قبول مسؤولیت را به او بیاموزید. از مواردی که در این زمینه مفید و کمککننده است:
– به او اجازه دهید کارهایی را که میخواهد انجام دهد: اگر میخواهد جارو بکشد، یا تلفن را پاسخ دهد، یا خواهر کوچکش را شیر دهد به او اجازه دهید و بگذارید تجربه کند؛ این گونه یاد میگیرد چگونه آن کار را به درستی انجام دهد.
– برخی کارها و وظایف ساده را به کودک بسپارید، و هر چه بزرگتر شد وظایف را بیشتر کنید؛ مثلاً آویزان کردن لباسها، مرتب کردن اسباببازیهایش یا قرار دادن کفشها در جاکفشی.
– مسؤولیت دادن به کودک به صورت تدریجی و عادت دادن وی به آن: به این ترتیب که وقتی به سن هفت سالگی رسید بتواند کارهایش را خود به تنهایی انجام دهد، خوردن، آشامیدن، لباس پوشیدن، مرتب کردن اتاقش …
– وقتی کودک میگوید: «این کار خسنهکننده است و دوست ندارم انجام دهم» شما باید با ذکاوت آن عمل را نزد او دوستداشتنی کنید. مسؤولیتهای متنوعی به او بدهید، در برخی از آنها او را مشارکت دهید، از او دربارة چگونگی انجام دیگر کارها، پرسش کنید: «این عکس رو کجا بزنیم؟» «چینش اتاق را چگونه تغییر دهیم؟» و نظر او را بخواهید.
به هنگام انجام مسؤولیت او را تحسین کنید هر چند کار کوچکی کرده باشد تا این گونه احساس رضایت و اعتماد به نفس کند و انگیزهای باشد برای او تا کارهای بیشتری در این راستا انجام دهد.
عواقب کمکاری و سهلانگاری او را به وی تحمیل کنید و از او بخواهید آنچه را خراب کرده خود درست کند. این گونه در مورد رفتارها و وسایل خود احساس مسؤولیت میکند.
در تصمیمگیری به کودک کمک کنید، و او را تشویق کنید آن را به بهترین وجه انجام دهد؛ مثلاً مکان تفریح و زمان آن، کارهایی که میتواند انجام دهد، و غذایی را که دوست دارد بخورد، خودش انتخاب کند. [۴]
۴ – مشارکت دادن او در کار گروهی:
با کار مشترک گروهی، کودک میآموزد که چگونه میتواند اهداف مشترک داشته باشد، و بلندپروازی، صبر، استقامت و همکاری را یاد میگیرد و این فرصت را پیدا میکند که رعایت حق تقدم، مراعات حقوق دیگران و احترام به نکته نظرات آنها را بیاموزد و همچنین این امر میتواند از طریق پیوستن کودک به گروههای با اهداف ارزشمند مانند گروه مسجد یا اردوهای تابستانی، فعالیتهای پیشاهنگی (داوطلبانه) یا دورههای ورزشی محقق شود.
۵ – کسب مهارتهای قانعسازی و سخنرانی:
کسب مهارتهای قانعسازی و سخنرانی توسط کودک، به او قدرت تأثیر در اطرافیانش را میدهد، در ادامه به ذکر برخی روشهای پرورش این مهارتها پرداختهایم:
مهارت قانعسازی:
– به او بیاموزید که برای سخن گفتن زمان مناسب را انتخاب کند، اگر زمان، نامناسب باشد حتی اگر فکر خوبی هم داشته باشد مورد قبول واقع نمیشود.
– خود کودک باید نسبت به فکری که میخواهد دیگران را با آن قانع کند، قانع شده باشد.
– مهارت گفتوشنود در کودک پرورش داده شود، به این ترتیب که نکتهنظر خود را برای شخص دیگر بیان کند و آن شخص آزاد است که آنچه را درست میداند بپذیرد.
– به کودک آموزش دهید که فرآیند قانعسازی را با صحبتی شروع کند که هر دو طرف در آن اتفاق نظر دارند.
– به وی آموزش دهید افکار خود را ساده و قابل فهم نموده و حتی المقدور آن را توضیح دهد، و اینکه بر یک ایده تمرکز کند و با نرمی و ملایمت دربارة آن بحث و گفتوشنود کند و تا رسیدن به مقصود بردباری در پیش گیرد.
مهارت سخنرانی:
– کودک تشویق به سخنرانی جلوی پدر، مادر و برادرانش گردد. سخنرانی بیش از پنج دقیقه نباشد و به خوبی برای آن آماده شود و در این زمینه آموزش ببیند.
– تشویق کودک به حفظ برخی آیات قرآن کریم و احادیث کوتاه که میتواند در لابهلای کلام خود از آنها کمک بگیرد.
– مهارت سخنرانی در کودک به سرعت شکل نمیگیرد بلکه مستلزم صبر، استقامت و آمادگی مناسب میباشد.
خداوند شما را یاری رساند و توفیق دهد، و فرزندت را نور و مایة هدایت اطرافیانش قرار دهد.[۵]
تفاوت شیوههای تقویت خودمراقبتی
پرسش:
مشکلی که من با آن مواجه هستم این است که در خودمراقبتی کودک تمام رفتارهای نهان و آشکار او را به رضای خدا ربط میدهم و از متون قرآن و سنت استفاده میکنم؛ مثلاً هر وقت میخواهد به وسایل کسی دست بزند، در گوشش میخوانم: « المُسلِمُ مَن سَلِمَ المُسلمونَ مِن لِسانِهِ و يَدِهِ: مسلمان کسی است که مسلمانان از دست و زبان او در امان باشند.» هر وقت داد میزند میگویم:وَاقْصِدْ فِي مَشْيِكَ وَاغْضُضْ مِنْ صَوْتِكَ إِنَّ أَنْكَرَ الْأَصْوَاتِ لَصَوْتُ الْحَمِيرِ «و صدای خود را پایین آور.» [لقمان: ١٩] کودک هم احساس میکند که این امر و نهیها از جانب خداوند متعال است. پس از اینکه این مفهوم در نفس کودک تثبیت شد، برای اینکه در خلوت مراقب خودش باشد در گوش او میخوانم :أَلَمْ يَعْلَمْ بِأَنَّ اللَّهَ يَرَى: «آیا انسان نمیداند که خدواند او را میبیند.» [العلق: ١٤] از اینکه نقش مادری خارقالعاده را بازی کنم که میتواند همة کارهای کودک را حتی در خلوتش بداند، پرهیز میکنم، یا اعلام کردن به کودک که من در دستگاه الکترونیک او برنامة مراقبتی نصب کردهام، کاری که به جای ترس از مراقبت الهی، ترس از مراقبت بشری را در او تقویت میکند، اما پدرش او را از خودش میترساند و مدام به او میفهماند که مراقب وی است، وسایلش را میگردد، و بعد از اتمام استفادة کودک از اینترنت، تاریخچة آن را مرور میکند. راه حل چیست؟ آیا پدر با متزلزل ساختن آنچه من سعی در تقویت آن دارم تأثیر بزرگی بر کودک خواهد گذاشت؟
پاسخ:
مادر عزیز! بابت این روش عالی که در تربیت فرزندت به کار میبری به تو خدا قوت میگویم. خداوند به تو برکت دهد، و صلاح و نیکی فرزندت را روزی تو گرداند. به یاد داشته باشید که اموری وجود دارد که ما نمیتوانیم آنها را تغییر دهیم یا کاملاً بر آنها کنترل داشته باشیم. این امور به این دلیل که وابسته به شخص دیگری هستند خارج از کنترل ما میمانند. در اینجا ما باید در چارچوب آنچه از عهدهاش بر میآییم عمل کنیم، این امور میتوانند از این قبیل باشند:
– با دعای بسیار به درگاه الهی از او کمک بخواه. این دعا باید عادت آشکار و نهان تو باشد که خداوند فرزندت را حفظ کند و از هر بدی او را در امان نگه دارد،رَبِّ اجْعَلْنِي مُقِيمَ الصَّلَاةِ وَمِنْ ذُرِّيَّتِي رَبَّنَا وَتَقَبَّلْ دُعَاءِ: «پروردگارا، من و فرزندانم را از برپادارندگان نماز قرار بده.» [ابراهیم: ۴۰] وَالَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا هَبْ لَنَا مِنْ أَزْوَاجِنَا وَذُرِّيَّاتِنَا قُرَّةَ أَعْيُنٍ وَاجْعَلْنَا لِلْمُتَّقِينَ إِمَامًا : «و آنان که میگویند: پروردگارا از همسران و فرزندان ما به ما نور چشمی عطا کن و ما را پیشوای پرهیزکاران قرار بده.» [فرقان: ۷۴]وَوَصَّيْنَا الْإِنْسَانَ بِوَالِدَيْهِ إِحْسَانًا حَمَلَتْهُ أُمُّهُ كُرْهًا وَوَضَعَتْهُ كُرْهًا وَحَمْلُهُ وَفِصَالُهُ ثَلَاثُونَ شَهْرًا حَتَّى إِذَا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَبَلَغَ أَرْبَعِينَ سَنَةً قَالَ رَبِّ أَوْزِعْنِي أَنْ أَشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّتِي أَنْعَمْتَ عَلَيَّ وَعَلَى وَالِدَيَّ وَأَنْ أَعْمَلَ صَالِحًا تَرْضَاهُ وَأَصْلِحْ لِي فِي ذُرِّيَّتِي إِنِّي تُبْتُ إِلَيْكَ وَإِنِّي مِنَ الْمُسْلِمِينَ: «پروردگارا، مرا توفیق بده تا نعمتی را که بر من و بر والدین من عنایت کردی شکرگزاری کنم و عمل شایستهای انجام دهم که تو آن را بپسندی و فرزندانم را برای من صالح و شایسته گردان.» [احقاف: ۱۵]
– به همین روشی که ذکر کردید، روش ربط دادن احکام شرعی به آیات قرآن کریم و سنت مطهر نبوی، ادامه بدهید. همچنین میتوانید از فعالیتهایی که در این کتاب آمده، مناسب با ردة سنی فرزندتان استفاده کنید.
– باید رابطة بین خود و فرزندتان را تقویت کنید. هر چه رابطة شما قویتر شود، قدرت تأثیر و حمایت نیز بیشتر میشود. شرح مفصل این نکته در مسألة (دخترم مرا نمیپذیرد) آمده است.
– طبیعی است که زن و شوهر با توجه به تفاوت سطح فرهنگی و آموزشی و امثال آن، نکته نظرات مختلفی داشته باشند، اما مهم آن است که به خاطر کودک و برای مصلحت او، به راهحلی برای این اختلاف و تعارض دست یابند، و به این صورت امکانپذیر است:
– بین شما به عنوان مادر و پدر فرزندتان، گفتوگو و تبادل نظری در فضایی آرام و سرشار از محبت و دوستی دربارة روش تقویت خودمراقبتی در کودک ایجاد کنید. میتوانید در بیان نکته نظرات خود و قابل فهم کردن آن از تجارب دیگران نیز استفاده کنید. بکوشید این کار با انتخاب زمان و مکان مناسب و به دور از چشم و گوش کودک، انجام دهید.
– استفاده از روشی غیرمستقیم برای حل مشکل؛ یکی از مادران میگفت: «با شوهرم دربارة چگونگی حل مشکلات دانشآموزانم مشورت میکردم و نظرش را میخواستم. در روز دوم از او تشکر کردم و او را تحسین نمودم، چون نظر او درست بود. پس از گذشت مدتی، همسرم بیش از پیش روش تربیتی مرا میستود.»
خداوند به شما توفیق دهد، و امورتان را اصلاح و جایگاهتان را رفیع سازد، و همسر و فرزندانت را برای شما نیکو گرداند!
فرزندم و محافظت بر نماز اول وقت
پرسش:
بعد از اینکه شروع به تقویت خودمراقبتی در کودکم نمودم، چه گامهایی باید بردارم تا او بر نماز اول وقت مقید باشد؟
پاسخ:
خداوند شما را جزای خیر دهد به دلیل اهتمام و توجه خاصی که به پایبند کردن فرزندتان برنماز اول وقت دارید. در ادامه برخی از روشهایی را که در این زمینه به حول و قوة الهی مؤثر هستند، ذکر میکنم:
– اگر فرزند شما خردسال است نیاز دارد به اینکه دائما وقت نماز را به او یادآور شوید. او نمیتواند اوقات نماز را به یاد داشته باشد. گاهی ممکن است مشغول بازی باشد و نیاز به کسی داشته باشد که به او یادآوری کند؛ پس از خداوند کمک بخواهید و نه خسته شوید و نه سستی کنید.
– غذا خوردن را همزمان با وقت نماز ظهر یا عشا قرار ندهید، بلکه آن را یا زودتر بخورید یا دیرتر.
– اگر هوا سرد است برای او آب گرم تهیه کنید.
– وقت کافی برای خواب به او بدهید. این گونه نباشد که کمی قبل از نماز بخوابد و سپس نتواند بیدار شود.
– گاهی اوقات او را موظف کنید تا به محض شنیدن اذان، وقت نماز را به شما یادآور شود.
– پاداش دادن به کودک بعد از نماز نه قبل از آن (چه پاداش مادی چه معنوی)
– قول و قرارها را به نماز مرتبط کنید، مثلاً دیدار فامیل بعد از نماز، یا به باشگاه یا پارک رفتن و امثال آن.
میتوانید برای او یک ساعت زنگدار مخصوص خودش بخرید که از آن برای یادآوری وقت نماز استفاده کند و در ابتدا به او کمک کنید.
یا یک بلندگو برایش بخرید، تا در خانه با آن اذان بگوید یا از آن برای اقامة نماز با برادران کوچکتر از خودش استفاده کند.
اصرار کردن از خداوند متعال با این دعا: رَبِّ اجْعَلْنِي مُقِيمَ الصَّلَاةِ وَمِنْ ذُرِّيَّتِي رَبَّنَا وَتَقَبَّلْ دُعَاءِ «پروردگارا، من و فرزندانم را از برپادارندگان نماز قرار بده و دعایمان را مستجاب کن.» [ابراهیم: ۴۰]
خداوند شما و فرزندتان را توفیق دهد و او را از نیکوکاران قرار دهد.
مراجع و منابع
نخست، کتابها:
- ابن زمانه، عبدالکریم بکار، دار وجوه، (۱۴۳۵هـ).
- إرشاد مراحل النمو، أحمد أبوسعيد، دارالمسيرة، (۱۴۳۶هـ).
- استراتيجيات الوالدية الإيجابية، مصطفى أبو السعد، (۱۴۳۷هـ).
- أسئلة الأطفال الإيمانية، عبد الله الركف، مرکز دلائل، (۱۴۳۸هـ).
- الأطفال المزعجون، مصطفى أبوسعد، الإبداع الفكري الكويت (۲۰۱۶م).
- بناء علاقة إيجابية مع الأبناء، مصطفى أبوالسعد، مقطع صوتي على اليوتيوب.
- أفكار عملية في تربية الأبناء، نايف القرشي، (۱۴۳۴هـ).
- أولادنا ووسائل التواصل الإجتماعي، عبدالكريم بكار، دار وجوه، (۱۴۳۸هـ).
- تاسیس عقلية الطفل، عبدالكريم بكار، دار وجوه، (۱۴۳۳هـ).
- التقدير الذات للطفل، مصطفى أبو سعد، دار اقرأ، (۱۴۳۷ هـ).
- الحاجات النفسية للطفل، مصطفى أبو سعد، دار اقرأ. (۱۴۲۹هـ).
- خصائص النمو لدى الأطفال، مروة مديني، لأنك إنسان. (دت).
- دليلك إلى تنمية مهارات التفكير الناقد لدى الأطفال، مها الشريف، (۱۴۳۶هـ).
- علم نفس النمو، حامد زهران، عالم الكتب، (۱۴۲۵ هـ).
- غرس القيم عند الأطفال، سعد ریاض، مؤسسة اقرأ (۱۴۳۲ هـ).
- كيف تصنع من طفلك الصغير رجلا كبيرا، عبد الله عبدالمعطي. دارالأندلس. (۱۴۳۶ هـ).
- كيف تصنعين رجلا، عابدة العظم، دار ابن حزم، (۱۴۳۴ هـ).
- كيف نجنب أبناءنا مخاطر الإعلام، عزيزة صبحي، مؤسسة اقرأ، (۱۴۳۰هـ).
- لئلا يتمرد أولادنا، عابدة العظم، دار ابن حزم، (۱۴۳۲ هـ).
- المراهق كيف نفهمه وكيف نوجهه، عبدالكريم بكار، دار السلام (۱۴۳۱ هـ).
- المرشد العملي للتربية على القيم، ماجد الجلاد، قمم المعرفة، (۱۴۳۵ هـ).
- مشكلات الأطفال «تشخيص وعلاج لأهم عـشر مشکلات»، عبدالكريم بکار، دار وجوه، (۱۴۳۲ هـ).
- مهارة غرس القيم، جمال ماضي، الدار العربية، (۲۰۱۵م).
- النمو الإنساني الطفولة والمراهقة، محمود عقل، دار الخريجي، (۱۴۱۸ هـ).
دوم، منابع الکترونی:
- ۲۵ خطأ وأسلوبا مرفوض في تربية الأطفال، یاسر نصر، (۱۴۳۰هـ).
- ۲۶- 5 حلول للتناقض التربوي بين الوالدين، جاسم المطوع، صحيفة اليوم، (۲۰۱۲م).
- ۲۷- ۹۲ طريقة لتعويد أولادك على الصلاة، هناء الصنيع، صيد الفوائد، (دت).
- ۲۸- أبناؤنا في مرحلة البلوغ، شحاتة محروس، دار سفیر، (دت).
- ۲۹- اختلاف الوالدين في طريقة التربية، الإسلام سؤال وجواب. (۲۰۰۷م).
- ۳۰- إدارة الوقت، المؤسسة العامة للتعليم التقني والمهني، حقيبة تدريبية، (دت).
- ۳۱- أسباب ضعف الثقة لدى أولادنا (۱)، أحمد الكردي، الألوكة، (۱۴۳۸ هـ).
- أسس بناء شخصية الطفل، علي نايف الشحود، (۱۴۳۰هـ).
- الإعلام والوظيفة التربوية، (دت).
- ۳۴- تأمُّلات في اسم الله «العليم»، مادة مرئية، شبكة الألوكة (۱۴۳۹ هـ).
- التربية الإيمانية للمراهقين، سعيد آل ثابت، الألوكة (۱۴۳۶ هـ).
- تربية الطفل الاحتسابية، همام الحارثي، صيد الفوائد، (دت).
- ۳۷- تربية الطفل على مهارة ضبط النفس، أحمد إبراهيم خضر، (۱۴۳۴ هـ).
- تفعيل دور الرقابة الذاتية، ياسر بکار، شبكة الألوكة، (۱۴۲۹ هـ).
- حلول عملية للوالدين عند استخدام التقنية للأطفال، (دت).
- دليل السلامة لاستخدام الإنترنت للأطفال، ريم الفائز، موقع أحمد کردي، (۲۰۱۱م).
- سيكلوجية الطفولة، عزيزة سمارة، عصام النمر، هشام الحسن، دار
الفكر، (دت).
- شرح اسم الله الرقيب، محمد ويلالي، شبكة الألوكة (۱۴۳۸ هـ).
- صديقي الصالح أنت مشروعي، أميرة محمود، شبكة الألوكة، (۱۴۳۶ هـ).
- طرائق وأساليب تعلیم مفاهيم العلوم للأطفال قبل المدرسة، عبدالكريم العمراني، دار نیبور. (۲۰۱٤م).
- طرق تقنية لحماية الأطفال من مخاطر الإنترنت، أحمد كردي، (۲۰۱۱م).
- ۴۶- طفلك ومشكلاته النفسية التشخيص والعلاج، أحمد علي بديوي، دار سفیر (دت).
- ۴۷- عشرون طريقة لغرس الرقابة الذاتية، خالد الحليبي، صحيفة اليوم (۲۰۱۱م).
- ۴۸- عصبية الأطفال: أسبابها وأعراضها وعلاجها، أحمد الشايب، شبكة الألوكة، (۱۴۳۵ هـ).
- كم وزنك، أبو الحسن محمد الفقيه، دار ابن خزيمة، (دت).
- الكمبيوتر في الطفولة المبكرة، تامر المغاوري. (۲۰۱۵م).
- المبادرة في حياتنا، جاسم الياقوت، صحيفة اليوم، (۲۰۱۶م).
- كيف أغرس في أولادي القيم الإسلامية، إبراهيم الخميس، شبكة الألوكة، (۱۴۲۹هـ -۱۴۳۰هـ).
- كيف تكون أحسن مربي في العالم، محمد مرسي، أمجاد حنين، (۱۴۳۳ هـ).
- کیف نأخذ بيد أطفالنا إلى معرفة الله ؟ (۱)، إسلام ويب، (۲۰۰۲م).
- کیف نحمي أولادنا من رفاق السوء، خالد الشنتوت، (۱۴۲۶ هـ).
- كيف نربي أبناءنا في زمن الانفتاح الإعلامي، أماني زکریا، (۲۰۱۰م).
- كيف نربي أبناءنا في هذا الزمان، حسان باشا، دار القلم، (۱۴۳۱ هـ).
- كيف نربي في الزمن الحديث، عبدالمحسن العصفور، (۱۴۳۶ هـ).
- ما بين الحرية والرقابة.. كيف نربي أبناءنا؟ هبة عسکر، موقع المسلم، (۱۴۲۹ هـ).
- محاسبة النفس ضرورة ملحة، عبد الله العسكر، الخرج، (۱۴۲۲ هـ).
- هل يجتمع الحب والحزم في التربية؟ عابدة العظم، شبكة الألوكة، (۱۴۳۴ هـ).
- وحداتي (المستوى الأول الثاني). رفيعة السويدي. (۲۰۱۱م).
سوم، پژوهشها و بررسیها:
- أثر نوع القصة وروایتها في تنمية الحكم الخلقي لدى أطفال مرحلة رياض الأطفال، فرماوي محمد، شحاتة محروس، (۲۰۰۸م).
- ۶۴- الأسرة المسلمة ومهمتها في تنمية الرقابة الذاتية لدى الطفل، سميرة بليلة، (۱۴۲۰هـ).
- ۶۵- تطور مفهوم الصداقة عند الأطفال، هناء حسين، (۲۰۰۲م).
- تنمية بعض القيم الاجتماعية لدى أطفال الابتدائي، أماني عبدالمقصود، عواطف عیسی، (۲۰۰۸م).
- دراسة متغيرات الصداقة بين الأطفال، ثناء السيد، (۲۰۰۷م).
- دور الرقابة الذاتية في الإصلاح الإداري لدى موظفات جامعة أم القری، حنان الفاسي، (۱۴۱۵ هـ).
- الرقابة الذاتية في عمل المحتسب، نورة القحطاني، (۱۴۳۳ هـ).
- الرقابة الذاتية وعلاقتها بالقيم الاجتماعية، نورة مسفر القرني، (۱۴۳۷ هـ).
- ۷۱- الصداقة عند أبناء الأمهات العاملات، نايفة قطامي، (۲۰۰۶م).
- ضبط النفس في التربية الإسلامية، مبروك بن عيضة المالكي، (۱۴۱۵ هـ).
- طفل الروضة في عصر تكنولوجيا المعلومات، د. نهيل الجابري، (دت).
- ۷۴- علاقة بعض أساليب المعاملة الوالدية ببعض سمات شخصية الأبناء، بندر الحربي. (۱۴۲۰ هـ).
- العلاقة بين أساليب المعاملة الوالدية والاكتئاب لدى بعض المراهقين والمراهقات المراجعين لمستشفى الصحة النفسية بالطائف، آسيا علي برکاته. (۱۴۲۱ هـ).
- ملامح التربية الذاتية في ضوء الفكر التربوي الإسلامي، ربا النجار، (۱۴۳۰ هـ).
[۱] . روایت مسلم و بخاری
[۲] . روایت مسلم
[۳] . رجوع شود: کیف تصنع من طفلك الصغیر رجلا کبیرا.
[۴] . رجوع شود: ابن زمانه، عبدالکریم بکار، ص ۱۲۸٫
[۵] . رجوع شود: ابن زمانه، عبدالکریم بکار، ص ۱۲۸٫