نویسنده : نوره بنت مسفر سعد القرنی
اسبابی که به خودمراقبتی کمک میکنند:
۳ – انتخاب دوست خوب
دوستی از صفات برجستهای به شمار میآید که بر تکامل اجتماعی و روانی کودک دلالت دارد. کودک هر چه بزرگتر شود برای مرتفع نمودن بسیاری از نیازهایش مانند حصول امنیت درونی، احساس وابستگی، و رشد جنبههای باطنی، زبانی و اجتماعی در او به دوستانی نیاز دارد. بنابراین دوستی بر پایة قبول يكدیگر، خشنودی، اعتماد متقابل، تفاهم در رویکردها، ارزشها و اعتقادات، و علاقة مشترک به قهرمانان استوار است؛ برای همین انتخاب دوست خوب از این نظر که میتواند بر روی دوستش اثرگذار باشد مهم است. در حدیثی از پیامبر اکرم ص آمده است: «إِنَّمَا مَثَلُ الْجَلِيسِ الصَّالِحِ وَالْجَلِيسِ السَّوْءِ، كَحَامِلِ الْمِسْكِ وَنَافِخِ الْكِيرِ، فَحَامِلُ الْمِسْكِ، إِمَّا أَنْ يُحْذِيَكَ، وَإِمَّا أَنْ تَبْتَاعَ مِنْهُ، وَإِمَّا أَنْ تَجِدَ مِنْهُ رِيحًا طَيِّبَةً، وَنَافِخُ الْكِيرِ، إِمَّا أَنْ يُحْرِقَ ثِيَابَكَ، وَإِمَّا أَنْ تَجِدَ رِيحًا خَبِيثَةً: مثل همنشین خوب و همنشین بد مانند حامل مشک و دمندة کورة آهنگری است، اولی یا به تو مشک میبخشد، یا از او میخری، یا بوی خوشی از او مییابی؛ دومی یا پیراهنت را میسوزاند یا بوی بدی را مییابی.» [۱]
در حدیث شریف، برتری همنشینی خوب بیان شده که مانند حامل مشک است؛ دوست خوب هم این گونه برای دوستش هنگام بدحالی یار و یاور اوست، و مال، وقت و کوشش خود را برای کمک به دوستش دریغ نمیکند؛ هنگام مشکلات و رنجها همدرد اوست و هنگام خوشحالی در شادیهای وی سهیم و همدم اوست، و دوستش را به سمت طاعات الهی هدایت میکند، بلکه دست او را گرفته و به آن سو میکشاند؛ اگر در وی نشاط بیند در آن با او سهیم میشود، و اگر سستی دید به او تذکر میدهد. غیبت دوستش را نمیکند و در نهان راز او را برملا نمیکند؛ هر کمکی بتواند به او میکند؛ اگر از او قرض بگیرد در پسگرفتن آن صبر میکند؛ اگر ببینید دوستش نسبت به والدین یا خویشاوندان خود کوتاهی کرده، ساکت نمینشیند، مثلاً ضرورت نیکی و احسان و صلة ارحام را به او یادآوری میکند و او را بر موفقیت در تحصیل علم برای خدمت به دین و امتش تشویق مینماید؛ در مصیبتها با او همدردی میکند و امید را در وی بر میانگیزاند.
چه خوب است دوستی با کسی که این صفات را داشته باشد، او چنانکه ابن قیّم میگوید همچون غذاست که گریزی از آن نیست. [۲]
۴ – وقتشناس بودن و توجه به آن
وقت، زندگی انسان است، و تنها متاعی است که به تمام مردم داده شده است! برای همین باید در حفظ و توجه به آن کوشا باشیم، زیرا که این چیزی است که رسول خدا ما را به آن امر نموده است: «لا تَزُولُ قَدَمَا عَبدٍ يَومَ القِيامَةِ حتَّى يُسأَلَ عَن عُمُرِه فِيما أَفناهُ؟ وعَن عِلمِهِ فيمَ فَعَلَ فِيهِ؟ وعن مالِهِ مِنْ أَيْنَ اكْتَسَبَهُ وفيما أَنفقَهُ؟ وعَن جِسمِهِ فِيمَ أَبلاهُ؟: انسان در روز قیامت هنوز از محل حساب خود گامی برنداشته که از او دربارة عمرش میپرسند که در چه راهی آن را فنا کرد؟ و دربارة علمش میپرسند که در چه چیزی آن را به کار برد؟ و دربارة مالش میپرسند که از کجا آن را آورد و در کجا خرج کرد؟ و از جسمش میپرسند که در چه راهی آن را فرسود؟» [۳]
طبق آنچه در حدیث شریف آمده، حفظ وقت، مسوولیتی بزرگ بر دوش مسلمان است که روز قیامت دربارة آن از او سؤال میشود، عباداتی که خداوند نیز بر بندگانش واجب نموده دارای مواقع و اوقات معینی میباشد؛ خداوند متعال میفرماید: إِنَّ الصَّلَاةَ كَانَتْ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ كِتَابًا مَوْقُوتًا: «نماز برای مومنان واجبی است که وقت معینی دارد.» [نساء: ۱۰۳]
وقت و مال همانند یکدیگرند؛ در حفظ هر دو باید حریص بود و در خرج کردن آنها صرفهجویی و تدبیر به کار برد؛ با این تفاوت که مال را میتوان جمع و پسانداز کرد و آن را توسعه داد اما وقت برخلاف آن است! هر دقیقه بلکه هر ثانیهای که میگذرد، هرگز برنخواهد گشت؛ برای همین هر انسانی باید آن را حفظ کند و در بهترین موارد به کار ببرد در آن افراط و تفریط نکند؛ بداند آن را کجا و چگونه صرف کند. بزرگترین امری که انسان میتواند وقتش را صرف آن کند اطاعت خداوند متعال است. هر چقدر وقت برای این مورد بگذارد پشیمان نخواهد شد. بنابراین یک مربی باید به کودکانش از آغاز کودکی توجه و احترام به اوقات عبادت، غذا خوردن، خواب، بازی کردن، مطالعه را همزمان با استفاده از تکنولوژی مثبت جدید بیاموزد، به گونهای که بتوان کودک را به سمت تشکیل یک کتابخانه ی الکترونیکی[۴] برای خودش، یا بهره جستن از برخی برنامههای آموزشی، مانند برنامة نقاشی، داستان گوش دادن، بازنویسی آن، یا استفاده از برنامههای مختلف کامپیوتر مانند وُرد یا پردازنده متون (word) و جدولها ( (Excelو برنامه پاورپوینت (PP) برای حل تکالیف و مطالعه ی مواد درسی، هدایت نمود و هر چه که کودک بزرگتر شود قابلیت استفاده از این برنامهها نیز در وی بیشتر میشود. [۵]
میتوان از تکنولوژی در سرگرمیهایی که متناسب با سن و علایق کودک میباشند استفاده کرد. همچنین میتوان از برخی برنامههای کاربردی که استاد عبدالعزیز الحمادی آن را تحت عنوان: «راهنمای برنامههای کاربردی کودکان» گردآوری نموده، بهره جست. این مجموعه، حاوی بیش از هفتاد برنامه و سایت متنوع مربوط به کودکان در زمینههای مختلف میباشد.[۶]
۵ – تقویت رفتارهای مثبتی که خودمراقبتی کودکان در آنها نمود یافته است:
گاهی موقعیتهایی پیش میآید که در آن خودمراقبتی کودک پدیدار میگردد. در این جا مربی باید به تشویق و تحسین کودک بپردازد هر چند هم که این موقعیتها برای او ساده باشند تا این گونه باعث افزایش روحیه ی کودک و تثبیت این ارزش در نزد وی گردد، در اینجا چند مثال برای این موضوع میآوریم:
سُها، کلاس ششم ابتدایی میگوید: «گروهی از دختران در مدرسه از من خواستند با آنان به رستوران نزدیک مدرسه برویم اما من – با اینکه هیچ یک از وابستگانم در آنجا نبودند که از او بترسم- درخواست آنان را رد کردم، سپس بقیه ی دخترها نیز یکی بعد از دیگری منصرف شدند و پیشنهاد بیرون رفتن را نپذیرفتند تا جایی که پیشنهاددهنده تنها ماند و در نهایت از نظر خود منصرف شد!»
حنین، کلاس پنجم ابتدایی میگوید: «در اولین روز از ماه رمضان – این اولین رمضانی است که آن را کامل روزه میگیرم – داشتم برادرم را میدیدم که در مقابل من آب مینوشید و من هم شدیداً احساس تشنگی میکردم. با دیدن این صحنه، نفس من عمل نوشیدن آب را برایم زیبا و خوشایند جلوه داد اما از نوشیدن منصرف شدم و خدا را شکر، روزه ی خود را کامل کردم.»
محبوبه، دانشآموز کلاس سوم ابتدایی میگوید: «در آن حال که معلمم بیرون از حیاط مدرسه بود، دیدم گردنبندش که از طلای سفید بود، افتاد؛ نزدش رفتم و گردنبند را به او دادم.»[۷]
وقتی مربی این گونه موارد را بشنود، باید کودک را تحسین کند و بگوید: «کارت خیلی خوب بود، از این رفتارت خوشم آمد، این کارَت نشانه ی فکر درست توست! همچنین استفاده از دیگر عبارات، با لحنی که دلالت بر شگفتی او داشته باشد و لبخندی از روی رضایت، و یا تکان دادن سر به نشانه ی تأیید. بنابراین هرگاه کودک این گونه ستایش و تحسینی را در قبال خود ببیند، در وجود وی احساس عشق و شادی و اعتماد و انگیزه برای کارهای خیر بیشتر بر انگیخته میشود.
۶- محاسبه ی نفس و اصلاح اشتباه
«هر فرد مسلمانی باید هر چقدر هم جایگاه و مقام والایی داشته باشد، وقتی را با خودش خلوت کند و به دور از هیاهوی زندگی و غوغای آن، به رفتارهایی که مرتکب شده توجه کند و خود را به سبب کمکاریهایی که از او سر زده و شانه خالی کردنش از کار نیک مورد محاسبه قرار دهد، تا از نردبان کمال و مراتب فضیلت صعود نماید.»[۸]
محاسبه ی نفس آن گونه که ماوردی میگوید این است که: «انسان کردار روزش را در شب مرور کند، اگر پسندیده بود آن را امضا نموده و مانند آن عمل کند، و اگر ناپسند بود آن را اصلاح کند – در صورت امکان – و در آینده مانند آن عمل نکند.»[۹]
عمر بن الخطاب (رض) فرموده است: «خود را محاسبه کنید قبل از آنکه محاسبه شوید، خود را بسنجید قبل از آنکه سنجیده شوید، همانا محاسبه ی امروز شما از محاسبه ی فردا آسانتر است، برای نمایش بزرگ خود را آراسته نمایید، در آن روز، پیش آورده میشوید از [کار و بارتان] هیچ نهفتهای پنهان نمیماند.» [۱۰]
چگونه یک کودک، خود را محاسبه میکند؟
مرحله ی سوم عمر، مرحله ی آغاز استقلال و خوداحساسی کودک به شمار میآید. همچنین این مرحله، مرحله ی تقلید میباشد. در این مرحله فرآیند آموزش کودک برای تشخیص بین صحیح و غلط، و کارهای خوب و بد شروع میشود که این امر به صورت تدریجی و در ضمن رویدادهای زندگی روزمره صورت میپذیرد، مثلاً وقتی کودک ببیند که مادرش با وجود مشغول بودن به انجام کاری، به محض شنیدن صدای اذان، آن را زیر لب زمزمه میکند و کارش را رها کرده و برای نماز خواندن آماده میشود، کودک نیز ممکن است آن الفاظ را زمزمه کند و چه بسا که همچون مادر و به تقلید و همراهی با وی به نماز بایستد؛ دیگر ارزشهای اخلاقی نیز به همین ترتیب؛ بنابراین بهترین روش تعلیم کودک استفاده از قاعده ی «همان کاری را بکن که من میکنم» میباشد نه «همان کاری را بکن که من میگویم»؛ چرا که داشتن یک اسوه و الگوی خوب تأثیر بسیاری دارد.
همچنین آموزش از طریق بازی کردن و قصه گفتن را نیز نباید فراموش کرد، اما باید این امر را نیز لحاظ کنیم که حافظه ی کودک کمکی به پایبندی به آموزشها و اصول اخلاقی نمیکند، و توان کودک در تعمیم دادن آموختههای خود به موارد مشابه دیگر محدود میباشد. همچنین در تعامل با کودک میبایست ثبات رفتاری و شخصیتی لازم را داشته باشیم تا درست و نادرست نزد او تثبیت شود؛ بنابراین آنچه امروز اشتباه به شمار میآید در هر روز اشتباه خواهد بود.
در مرحله ی پنجم عمر، از محبت خداوند متعال به بندگانش، و برخی نامهای نیکوی وی همچون خالق (کسی که برای ما اعضایی چون چشم، بینی و دو دست خلق کرده، حیوانات و گیاهانی را برای ما آفریده که منافع و فوائد بسیار دارد)[۱۱]و رازق (کسی که به ما آب و غذا روزی میدهد)[۱۲] با کودک سخن گفته میشود، به گونهای که از اسلوب پند و اندرز و بر حذر داشتن و تهدید و انتقاد شدید به دور باشد.
در مرحله ی هفتم از عمر کودک میتوان از یک جدول ستارهها به شکلی ساده برای امتیاز دادن به رفتارهای مطلوب او استفاده کرد و داستانهای کوتاه را به کار برد و در کنار آن برای تقویت گفتار و کردار پسندیده در کودک وی را ستود. همچنین در اصلاح و جبران اشتباهات او میتوان به وی کمک کرد و او را به سبب اصلاح اشتباهش تشویق نمود تا این گونه دشواری امر و سنگینی آن را بر دوش خود احساس نکند، و هر چه کودک پختهتر شد، او را بیشتر بر محاسبه ی نفس خویش برانگیزانیم، به ویژه در ده سالگی که امر به نماز مورد تأکید قرار میگیرد و وجدان وی بیشتر رشد میکند؛ بنابراین میتوان یک جدول محاسبه ی روزانه را در دستور کار قرار داد که حاوی برنامههای متعادلی باشد که کودک در طول روز به آنها عمل کند و در ابتدا شامل عباداتی همچون نماز و قرائت قرآن باشد که ببییم آیا کودک آن را انجام داده است؟ و آیا نقصی در انجام این عبادات نداشته؟ دیگر اخلاق نیکو مانند راستگویی و همکاری و احسان به والدین و صله ی ارحام نیز به همین ترتیب. سپس کودک به لیست مربوط به صفات بد نگاه میاندازد که آیا مرتکب هیچ یک از آنها شده است یا نه، مانند دروغگویی، دزدی … در کنار اینها باید او را به استغفار و توبه و انجام اعمال صالح و شایسته تشویق نمود که:إِنَّ الْحَسَنَاتِ يُذْهِبْنَ السَّيِّئَاتِ: «همانا نیکیها، بدیها را از بین میبرند.» [هود: ۱۱۴] سپس با پایان روز و قبل از خوابیدن، نگاهی به جدول اعمال میاندازد و میزان سود و زیان خود را میسنجد، آنگاه عزمش را جزم میکند که کمکاری خود در آن روز را جبران نماید و راه جبران آن پیروی و کمک گرفتن از والدین میباشد.
اما باید توجه داشته باشیم که کودک هر چه خردسالتر باشد، باید فشار کمتری به او بیاوریم و او را بیش از توانش مجبور نکنیم. همچنین وی را با دیگر خواهر و برادران و همسن و سالانش مقایسه نکنیم؛ زیرا که ممکن است چیزی برای کودکی مناسب باشد و برای دیگری نباشد، و ممکن است در یک مرحله ی خاص از عمر کودک قادر به انجام کاری باشد که در مرحله ی دیگر قادر به انجام آن نباشد. به همین ترتیب ما مربیان که کودک را تربیت میکنیم و او را آموزش و تمرین میدهیم تا نفس خویش را محاسبه کند، باید بدانیم که خشم و فریاد و داد و فریاد جایگاهی در تربیت ندارد.
امر آموزش و تربیت، امری آسان نیست بلکه به شکیبایی و تلاش و استعانت از خدای متعال نیاز دارد، پس به دنبال ثمره ی زودهنگام نباشید.
منبع : کتاب: تقویت خودمراقبتی درکودکان درعصر دستگاههای هوشمند/ سایت بینش
[۱] . صحیح مسلم، ۲۶۲۸٫
[۲] . صدیقی الصالح، امیرة محمود، شبکة الالوکة.
[۳] . روایت ترمذی، ۲۴۱۷٫
[۴] . الوقت و اهمیته فی حیاة المسلم ص ۴٫
[۵] . طفل الروضة فی عصر تکنولوجیا المعلومات، ص ۷٫
[۶] . برنامج قارئ الباركود المطور.
[۷] . مواردی که در ذیل برنامههای خودمراقبتی ذکر شد.
[۸] . ملامح التربیة الذاتیة، ص ۶۳ .
[۹] . محاسبة النفس، ص ۱۱٫
[۱۰] . حدیث موقوف، محاسبة النفس، ابن ابی الدنیا.
[۱۱]. تنمیة المفاهیم الإجتماعیة والدینیة والأخلاقیة فی الطفولة المبکرة، حنان العنانی، 159.
[۱۲] . نماء منهج بناء الشخصیة الإسلامیة، موسسة المربی، ص ۱۰۵٫