نقش دعا در زندگي انسان مسلمان
تهیه و تنظیم : فرزان خاموشی
دعا در بیش از صد آیه در قرآن به کار رفته است. در این آیات بیش از ۱۵۰ خواسته مطرح شده است که ۸۲ موضوع را در بر میگیرد.
۸۲ مورد از دعاهای قرآنی از زبان پیامبران نقل شده و بقیه مربوط به گروههای مختلف مردم، ملائکه و شیاطین میباشد.
از نظر زمان وقوع دعا؛ ۳ مورد از دعاهای قرآنی مربوط به عالم قبل از دنیا، ۱۴۳ مورد مربوط به عالم دنیا، یک مورد مربوط به برزخ، ۷۰ مورد مربوط به قیامت و ۵ مورد مربوط به دوزخ میباشد.
ماه رمضان هديهاي بوده كه خداوند به همه پيروان اديان ارزاني كرده است و از آنجا كه اين ماه مجال نزديكي به خدا بيشتر و نفس آدمي آماده تر و دل او از همه وقت ديگر با خداوند نزديكتر است و شيطان از همه اوقات ديگر از مؤمنان دورتر است لذا در فضاي روحاني اين ماه آمادگي بيشتري براي پيوند و ارتباط با خداوند وجود دارد. هر چند دعا كردن اختصاص به اين ماه ندارد اما اهميت دعا در اين ماه در آيه ١٨٦ سوره بقره مشخص ميشود چون كه اين آيه بعد از آيات روزه آمده است، و اين بيانگر آن است كه دعا با اين ماه به صورت خاص ارتباط دارد. بارزترين ويژگي يك انسان مسئول و متعهد، اهل دعا بودن است. دعا يكي از ضروريترين توشههاي راه بندگي خداوند است. دعا از مؤثرترين دواها براي دردهاي مختلف روحي و رواني و دشمن بالايا و سلاح اهل ايمان است. دعا فرار از مسئوليت، تن دادن به خواري توجيه گر تنبلي و جايگزين تلاش و كوشش، تفكر، برنامهريزي و نوآوري نيست بلكه دعا رشد دهنده نيروي اراده، مايه تقويت روحيه، پديد آورنده صبحگاه اميد از دل شبهاي تار شكسته و دور كننده اضطراب و باز كننده دروازههاي بسته بر روي آدمي است.
آموزشهاي ديني به ما ميگويد در آن جايي كه ظاهرا تدبير انسان گره گشاست و نيازي به غير نداري هم بايد دعا كني آنچنان كه در حالت سختي دعا ميكني. كمترين اثري كه انس با خدا دارد اين است كه ملامت و اندوهي يا پليدي در دل و جان باقي نميگذارد تصور نادرست درباره دعا این است که گمان کنیم روح دعا کردن حاجت خواستن از خداوند است هر چند برخی از دعاها در رفع نیازهای زندگی است اما این ها از قبیل جایزههایی است که در مدرسه به کودکان میدهند تا دلشان را بدست آورند. مهمترین حاجت ما خود خداست. همنشینی و گفتگو با خدا بهشت انسان در دنیاست و بهشت آخرت نیز چیزی جز دنباله همین بهشت نخواهد بود.
- رویگردانی از دعا ناشی از تکبر انسان است، خداوند میفرماید:
«وقال ربكم ادعوني استجب لكم ان الذين يستكبرون عن عباد تي سيدخلون جهنم داخرين» ( غافر \ ۶۰)
ارزش انسان در نزد خداوند به عبادت و دعا و راز و نیاز با اوست قُل ما يعبا بِكُم رَبي لَولا دُعاؤكم: اگر عبادت و دعایتان نباشد، پروردگار من اعتنائی به شما ندارد.
- دعا و درخواست نکردن از خداوند سبب خشم خدا میشود:
در حدیثی از پیامبر روایت شده است که « من لم يسأل الله يغضب عليه» کسی که از الله حاجتش را طلب نکند خدا بر او خشم میگیرد.
- چند دستور برای کسب نتایج مفید از دعا:
- به زبان خود و ساده و راحت با خدا سخن بگوئید. لازم نیست حتما از واژههای مذهبی استفاده کنید.
- همیشه موقع دعا سعی نکنید که چیزی از خدا بخواهید بیشتر سعی کنید ضمن دعا از نعمتهای او تشکر کنید.
- با این نیت دعا کنید که دعاهای صادقانه شما مؤثر است.
- هنگام دعا فکر منفی به ذهن خود راه ندهید. این تلقینهای مثبت است که نتیجه میدهد.
- همیشه طوری سخن بگویید که گویی آماده برای قبول مشیت الهی هستید. هرچند میخواهید از خدا طلب کنید اما همواره راضی به رضای او باشید.
- دعا و تمنا به درگاه الهی به خاطر این نیست که خدا فقط مصیبت را بر طرف میسازد بلکه زمان بلا فرصت مناسبی است برای پرستش ویژه خداوند.
- برای کسانی که به نحوی شما را آزردهاند دعا کنید زیرا که رنجش، راه قدرت معنوی را سد میکند.
- فهرستی از کسانی که مایل به دعا برای آنها هستید تهیه کنید زیرا هر چه بیشتر اطرافیانتان را دعا کنید نتیجه دعا بیشتر به خودتان برمیگردد.
- در دل خود این اعتقاد و باور را به وجود آورید که غیر از خدا، مؤثر واقعی در رفع نیازها وجود ندارد، چرا که فقط خدا نفع رساننده و دفع کننده ضرر میباشد.
- اجابت دعا لزوما به این معنا نیست که خداوند مستقیما آن چیزی را که انسان درخواست کرده است به او میدهد بلکه اجابت دعا به یکی از سه صورت زیر است:
- خداوند همان چیزی را که انسان خواسته به او میدهد.
- به اندازه چیزی که خواسته به میزان حسناتش میافزاید.
- به اندازه چیزی که خواسته بلایا و مصیبتها را از او دور میکند.
- مهمترین آفاتی که مانع از تأثیر دعا میشود:
- عجله و شتاب کردن انسان در اجابت شدن دعا
- نا امید شدن شخص از دعا کردن
- باید درون را از احساسات، کینه، انتقام، نفرت، حسرت و… پاک کرد تا نیایشها و دعاهایتان اجابت شود چون دلی که پر از این موارد است دیگر برای پذیرش و جذب بخششهای خداوند جای خالی ندارد.
- دعاهای قرآن مربوط به یکی از سه حوزهی روابط انسان میباشد.
- رابطهی انسان با خدا
«وَإِذْ يَرْفَعُ إِبْرَاهِيمُ الْقَوَاعِدَ مِنَ الْبَيْتِ وَإِسْمَاعِيلُ رَبَّنَا تَقَبَّلْ مِنَّا إِنَّكَ أَنْتَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ»( بقره/ ۱۲۷)
(و نيز بياد آوريد) هنگامي كه ابراهيم و اسماعيل پايه هاي خانه (كعبه) را بالا ميبردند (و ميگفتند) پروردگارا! از ما بپذير تو شنوا و دانائي.
- رابطه انسان با خود
«وَوَصَّيْنَا الْإِنْسَانَ بِوَالِدَيْهِ إِحْسَانًا حَمَلَتْهُ أُمُّهُ كُرْهًا وَوَضَعَتْهُ كُرْهًا وَحَمْلُهُ وَفِصَالُهُ ثَلَاثُونَ شَهْرًا حَتَّى إِذَا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَبَلَغَ أَرْبَعِينَ سَنَةً قَالَ رَبِّ أَوْزِعْنِي أَنْ أَشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّتِي أَنْعَمْتَ عَلَيَّ وَعَلَى وَالِدَيَّ وَأَنْ أَعْمَلَ صَالِحًا تَرْضَاهُ وَأَصْلِحْ لِي فِي ذُرِّيَّتِي إِنِّي تُبْتُ إِلَيْكَ وَإِنِّي مِنَ الْمُسْلِمِينَ» (احقاف ۱۵)
ما به انسان توصيه كرديم كه به پدر و مادرش نيكي كند، مادرش او را با ناراحتي حمل ميكند، و با ناراحتي بر زمين ميگذارد، و دوران حمل و از شير باز گرفتنش سي ماه است، تا زماني كه به كمال قدرت و رشد برسد، و به چهل سالگي وارد گردد، ميگويد: پروردگارا! مرا توفيق ده تا شكر نعمتي را كه به من و پدر و مادرم دادي بجا آورم، و عمل صالحي انجام دهم كه از آن خشنود باشي، و فرزندان مرا صالح كن، من به سوي تو باز ميگردم و توبه ميكنم، و من از مسلمينم.
- رابطه با دیگران
«وَالَّذِينَ جَاءُوا مِنْ بَعْدِهِمْ يَقُولُونَ رَبَّنَا اغْفِرْ لَنَا وَلِإِخْوَانِنَا الَّذِينَ سَبَقُونَا بِالْإِيمَانِ وَلَا تَجْعَلْ فِي قُلُوبِنَا غِلًّا لِلَّذِينَ آمَنُوا رَبَّنَا إِنَّكَ رَءُوفٌ رَحِيمٌ» (حشر ۱۰)
و كساني كه بعد از آنها آمدند و ميگويند: پروردگارا! ما و برادرانمان را كه در ايمان بر ما پيشي گرفتند بيامرز، و در دلهايمان حسد و كينه اي نسبت به مؤمنان قرار مده، پروردگارا! تو مهربان و رحيمي.
- صفات کسانی که شایستگی فراخواندن داشته باشند،از دیدگاه قرآن به شرح ذیل است:
- توانایی استجابت دعا
«إِنَّ الَّذِينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ عِبَادٌ أَمْثَالُكُمْ فَادْعُوهُمْ فَلْيَسْتَجِيبُوا لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ» ( اعراف ۱۹۴)
آنهایي را كه غير از خدا ميخوانيد (و پرستش ميكنيد) بندگاني همچون خود شما هستند، آنها را بخوانيد و اگر راست ميگویید بايد به شما پاسخ دهند (و تقاضايتان را بر آورند).
- توانایی بر دفع بلا و مصیبت و سختی ها
«قُلِ ادْعُوا الَّذِينَ زَعَمْتُمْ مِنْ دُونِهِ فَلَا يَمْلِكُونَ كَشْفَ الضُّرِّ عَنْكُمْ وَلَا تَحْوِيلًا» ( اسراء ۵۶)
بگو كساني را كه غير از خدا (معبود خود) ميپنداريد بخوانيد، آنها نميتوانند مشكلي را از شما بر طرف سازند و نه تغييري در آن ايجاد كنند.
- همیشه زنده و آفریننده
«هُوَ الْحَيُّ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ فَادْعُوهُ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ» ( غافر ۶۵)
زنده واقعي او است، معبودي جز او وجود ندارد، پس او را بخوانيد و دين خود را براي او خالص كنيد، ستايش مخصوص خداوندي است كه پروردگار جهانيان است.
- توانایی سود و زیان
«وَلَا تَدْعُ مِنْ دُونِ اللَّهِ مَا لَا يَنْفَعُكَ وَلَا يَضُرُّكَ فَإِنْ فَعَلْتَ فَإِنَّكَ إِذًا مِنَ الظَّالِمِينَ» ( یونس ۱۰۶)
و جز خدا چيزي را كه نه سودي به تو ميرساند و نه زياني، مخوان، كه اگر چنين كني از ستمكاران خواهي بود.
- حاکمیت و قضاوت در دست او باشد
«وَلَا تَدْعُ مَعَ اللَّهِ إِلَهًا آخَرَ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ كُلُّ شَيْءٍ هَالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ لَهُ الْحُكْمُ وَإِلَيْهِ تُرْجَعُونَ» (قصص ۸۸)
و معبود ديگري را با خدا مخوان كه هيچ معبودي جز او نيست، همه چيز جز ذات پاك او فاني ميشود، حاكميت از آن اوست و همه به سوي او بازميگرديد.
- تعامل گوناگون انسان ها با خدا در دعا
الف – فقط در هنگام سختی دست به دعا بر می دارند
«وَإِذَا مَسَّ الْإِنْسَانَ ضُرٌّ دَعَا رَبَّهُ مُنِيبًا إِلَيْهِ ثُمَّ إِذَا خَوَّلَهُ نِعْمَةً مِنْهُ نَسِيَ مَا كَانَ يَدْعُو إِلَيْهِ مِنْ قَبْلُ وَجَعَلَ لِلَّهِ أَنْدَادًا لِيُضِلَّ عَنْ سَبِيلِهِ قُلْ تَمَتَّعْ بِكُفْرِكَ قَلِيلًا إِنَّكَ مِنْ أَصْحَابِ النَّارِ» ( زمر ۸ )
هنگامي كه انسان را زياني رسد پروردگار خود را ميخواند، و به سوي او باز ميگردد، اما هنگامي كه نعمتي از خود به او عطا كند آنچه را به خاطر آن قبلا خدا را ميخواند به فراموشي ميسپرد، و براي خداوند شبيههایي قرار ميدهد، تا مردم را از راه او منحرف سازد، بگو چند روزي از كفرت بهره گير كه از اصحاب دوزخي!
ب- گروهی که همیشه دست به دعا بر می دارند
«تَتَجَافَى جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضَاجِعِ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفًا وَطَمَعًا وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ» ( سجده ۱۶ )
پهلوهايشان از بسترها در دل شب دور ميشود (بپا ميخيزند و رو به درگاه خدا ميآورند) پروردگار خود را با بيم و اميد ميخوانند، و از آنچه به آنها روزي دادهايم انفاق ميكنند.
ج- گروهی که هیچ گاه دست به دعا برنمی دارند
«وَقَالَ رَبُّكُمُ ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِي سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرِينَ» ( غافر ۶۰ )
پروردگار شما گفته است مرا بخوانيد تا (دعاي) شما را اجابت كنم، كساني كه از عبادت من تكبر ميورزند به زودي با ذلت وارد دوزخ ميشوند.
د- گروهی که تنها در وقت فراوانی نعمت دعا می کنند اما در هنگام سختی غیر خدا را میخوانند
«وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَعْبُدُ اللَّهَ عَلَى حَرْفٍ فَإِنْ أَصَابَهُ خَيْرٌ اطْمَأَنَّ بِهِ وَإِنْ أَصَابَتْهُ فِتْنَةٌ انْقَلَبَ عَلَى وَجْهِهِ خَسِرَ الدُّنْيَا وَالْآخِرَةَ ذَلِكَ هُوَ الْخُسْرَانُ الْمُبِينُ / يَدْعُو مِنْ دُونِ اللَّهِ مَا لَا يَضُرُّهُ وَمَا لَا يَنْفَعُهُ ذَلِكَ هُوَ الضَّلَالُ الْبَعِيدُ / يَدْعُو لَمَنْ ضَرُّهُ أَقْرَبُ مِنْ نَفْعِهِ لَبِئْسَ الْمَوْلَى وَلَبِئْسَ الْعَشِير» ( حج ۱۱تا ۱۳)
بعضي از مردم خدا را تنها با زبان ميپرستند (و ايمان قلبيشان بسيار ضعيف است) همين كه دنيا به آنها رو كند و نفع و خيري به آنان رسد حالت اطمينان پيدا ميكنند اما اگر مصيبتي به عنوان امتحان به آنها برسد دگرگون ميشوند و به كفر رو ميآورند! و به اين ترتيب هم دنيا را از دست داده اند و هم آخرت را و اين خسران و زيان آشكاري است! / او جز خدا كسي را ميخواند كه نه زياني به او ميرساند، و نه سودي، اين گمراهي بسيار عميقي است! / او كسي را ميخواند كه زيانش از نفعش نزديكتر است، چه بد مولا و ياوري، و چه بد مونس و معاشري!
مردم بصره به ابراهيم بن ادهم گفتند:ما چه گناهی داریم که هر چه پیش خداوند دعا میکنیم، مستجاب نمیشود در حالی که خداوند فرموده است من را بخوانید تا به شما جواب دهم.
ابراهیم گفت: ای مردم به علت ده چیز قلب شما مرده است، پس چگونه دعایتان قبول شود:
- خداوند را میشناسید و به او ایمان دارید، اما حق بندگی و عبادت او را رعایت نمینمایید.
- قرآن را میخوانید ولی به دستورات آن عمل نمیکنید.
- ادعا میکنید که پیامبر را دوست دارید، ولی به سنت او عمل نمیکنید.
- ادعای دشمنی با شیطان را دارید، اما از او اطاعت میکنید.
- دوست دارید که به بهشت وارد شوید، اما برای آن عمل خیری انجام نمیدهید.
- دعا میکنید که خداوند شما را از آتش جهنم نجات دهد، ولی با عمل خود، خودتان را در آن میاندازید.
- میگویید که مرگ حق است، اما خود را برای آن آماده نمیکنید.
- عیب و نقص دیگران را برمیشمارید، اما عیب و نقص خود را فراموش میکنید.
- مردهها را دفن میکنید، اما از آن عبرت نمیگیرید.
- نعمتهای خداوند را میخورید، اما شکر نعمت را به جای نمیآورید.
- شایسته ترین حالات برای اجابت دعا:
در حالت سجده: پیامبر میفرماید نزدیکترین حالتی که بنده میتواند با پروردگارش داشته باشد حالت سجده است پس در آن زیاد دعا کنید.
گرفتاری شدید: خداوند در آیه ۶۲ سوره نمل میفرماید:
آیا بتها بهتراند یا کسی که به فریاد درمانده میرسد و بلا و گرفتاری را برطرف میکند هر گاه او را به کمک طلبد.
در سفر: پیامبر میفرماید بدون هیچ تردیدی سه دعا مستجاب است: دعای مظلوم، دعای مسافر و دعای والدین برای فرزند.
در بـلا یـاری مخواه از هیـچ کـس
زانـکه نبـود جـز خـدا فریـاد رس
از خدا خواه هر چه خـواهی ای پسر
نیست در دسـت خـلایق خیر و شر
غیر حـق را هـر که خواندی ای پسر
کـیسـت در عـالم از او گـمراهتـر
*******
هر کـه منظور خود از غیر خـدا میطلبد
او گـدایی است که حاجـت ز گدا میطلبد
زهر است عطای خلق هر چند که دوا باشد
حاجت ز که میخواهی آنجا که خدا باشد؟