فاتحان ثریا(نقش دانشمندان ایرانی در تبیین و گسترش علوم)-بخش سوم-

نویسنده : فرید نوری

در قسمت های قبل به نقش ایرانیان در تولید، نشر و تبیین علوم پرداخته شد. در قسمت های پیش رو به بیان نمونه هایی از آن دانشمندان و اهمیت آنان خواهیم پرداخت.  

– تفسیر و علوم قرآنی

در زمینه ی تفسیر و علوم قرآنی دانشمندان ایرانی خدمات ارزنده و شایانی به تمدن و گسترش اسلام نموده اند. در این جستار به برخی از آنان اشاره خواهد شد.

– از جمله این بزرگان، أبوالقاسم محمود بن عمر بن محمد بن عمر مشهور به زمخشری(متوفی ۵۳۸ قمری)، پیشوای حنفی معتزلی، ملقب به جارالله است که در رجب سال ۴۶۷ هجری در زمخشر، یکی از آبادی های خوارزم متولد شد. وی در تفسیر، حدیث، نحو، لغت و ادبیات پیشوایی بزرگ است و تألیفات بدیعی را در علوم مختلف پدید آورده است. او صاحب تفسیر «الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل» است. این تفسیر از لحاظ تبیین وجوه اعجاز در آیات مختلف قرآن و نمایان ساختن زیبایی ترکیب و بلاغت قرآنی، کسی بر مؤلف آن سبقت نگرفته است؛ چرا که او در شناخت و اطلاع بسیاری از علوم، ماهر و زبردست بوده و به صورت خاص به لغت عرب، و شناخت اشعار آن توجه داشته و بر علوم بلاغت، بیان، اعراب و ادب احاطه یافته بود و این نبوغ علمی و ادبی، لباسی زیبا را بر تن تفسیر کشاف دوخت که توجه دانشمندان را به آن جلب کرد و قلب مفسران را به آن گره زد. نکته ی دیگر اینکه، زمخشری به شدت احساس کرد که توجه به علم معانی و بیان، بیش از هر چیز دیگر، برای فرد خواستار تفسیر کتاب خداوند ضروری است. (ذهبی، دکتر محمدحسین، دانشنامه تفسیر و مفسِّر، ترجمه: زاهد ویسی،  ۱۳۹۴، ۱/صص۶۳۸-۶۴۴)

ابن خلدون گوید: «و بهترین تفسیرهایی که مشتمل بر این فن (شناخت لغت، اعراب و بلاغت در ادا کردن معنی بر حسب مقاصد و أسلوب ها) است، کتاب کشاف زمخشری است….» (ابن خلدون، مقدمه، ص۴۹۱)

– از دیگر مفسرین، أبوجعفر، محمد بن جریر بن یزید بن کثیر بن غالب طبری(متوفی ۳۱۰ قمری)، در سال ۲۲۴ هجری در آمل طبرستان متولد شد. برای طلب علم سفرهای گوناگون به شهرهای فراوانی داشت و دست آخر در بغداد رحل اقامت افکند و استقرار یافت و تا زمان مرگ خویش در آنجا ماند. وی در تاریخ و تفسیر تبحر بسزایی داشت به طوری که او را پدر تفسیر و تاریخ اسلامی به شمار می آورند. ایشان در این زمینه کتاب هایی را تألیف نموده است. اثر او در تفسیر «جامع البیان فی تفسیر القرآن» نام دارد که از مشهورترین تفاسیر به شمار می آید. در میان مفسرانی نیز که به تفسیر نقلی توجه دارند، به عنوان منبع اول قلمداد می شود. تفسیر ابن جریر ۳۰ جلد بزرگ است.

روش ایشان در این تفسیر این است که، هر گاه بخواهد آیه ای را تفسیر کند، می گوید: «القول فی تأویل قوله تعالی…: گفتار در باب تأویل این کلام خداوند متعال که فرموده است: ..» سپس آیه را تفسیر می کند و برای گفته خود به روایاتی استناد می کند که با سند خود از صحابه یا تابعین، درباره تفسیر مأثور این آیه، از آنها نقل شده است. اگر هم درباره آن آیه دو یا چند قول وجود داشته باشد، همه مطالب بیان شده درباره آنها را ارائه می کند و درباره هر قول با آنچه از صحابه یا تابعین روایت شده است، استشهاد می کند. به علاوه، او به صرف روایت اکتفا نمی کند. بلکه، به بیان ادله اقوال نیز می پردازد و برخی از آنها را بر برخی دیگر ترجیح می دهد. (ذهبی، ۱/صص۳۴۲-۳۴۹) 

سیوطی می گوید: «او در آغاز شافعی بود و سپس مذهب مستقلی را بنا ساخت و نظرات و آراء خاصی را ارائه کرد. دارای پیروانی بود و در زمینه اصول و فروع کتاب های فراوانی داشت.» (سیوطی، عبدالرحمن بن أبی بکر، طبقات المفسرین، تحقیق: علی محمد عمر، ۱۳۹۶ق، ص۳٫)

– از دیگر مفسرین ایرانی در جهان اسلام؛ أبواسحاق، أحمد بن ابراهیم ثعلبی(متوفي ۴۲۷ قمري) نیشابوریِ مقرئِ مفسر است. وی مفسر، واعظ، ادیب، ثقه، حافظ، دارای تألیفات ارجمند، اعم از تفسیر حاوی انواع نکات بدیع از معانی و اشارات، سخنان ارباب حقایق، وجوه اعراب و قرائات … بود. (حموی، أبوعبدالله یاقوت بن عبدالله، معجم الأدباء، تحقیق: احسان عباس، ۱۹۹۳م، ۵/۳۷) ایشان صاحب تفسير «الكشف والبيان عن تفسير القرآن» است. ابن خلکان گفته است: «او در علم تفسیر، یگانه روزگار خود بود و تفسیر بزرگی را تصنیف کرد که بر سایر تفاسیر غالب آمد.» (ابن خلکان، أحمد بن محمد، وفیات الأعیان، تحقیق: احسان عباس، ۱۹۴۸م، ۱/۳۵)

– جمال الدین حسین بن علی بن محمد مشهور به ابوالفتح رازی(متوفی ۵۵۶ق)، وی صاحب تفسیر «روض الجنان و روح الجنان» بوده که در شهر ری متولد شده است.