سه اصل در تربیت و دعوت

برترین مقام بندگی خدا مقام دعوت به سوی اوست.

خداوند در قرآن می‌فرماید: 

(وَمَنْ أَحْسَنُ قَوْلًا مِمَّنْ دَعَا إِلَى اللهِ وَعَمِلَ صَالِحًا وَقَالَ إِنَّنِي مِنَ الْمُسْلِمِينَ) [سوره فصلت ۳۳]

ترجمه: کیست نیک‌گفتارتر از [سخن آن] کسی که مردم را به خدا دعوت کرده و کار شایسته انجام داده و گفته است که: من از مسلمانان هستم.

 شایسته است دعوتگران و مربیان تربیتی در مسیر تربیت انسان به سه اصل اساسی توجه کننند و آن را در مسیر دعوت به کار گیرند.

این سه اصل می تواند  در تربیت متوازن بسیار کارگشا باشد.

۱- اصل اول: باور به عظمت و کبریای آفریدگار

هر اندازه شناخت انسان نسبت به خالق و آفریننده‌اش بیشتر باشد، شوکت و عظمت او نیز در دل انسان بیشتر و عمیق تر جای می‌گیرد و در نتیجه انسان، احساس نیاز کرده و به سوی پروردگارش روی می‌آورد.

قرآن می فرماید یکی از اسباب ورود انسان‌ها به جهنم، عدم ایمان به خداوند صاحب شوکت، است.

(إِنَّهُ كَانَ لَا يُؤْمِنُ بِاللَّهِ الْعَظِيمِ) [سوره الحاقة ۳۳]

ترجمه: چرا که او به خدای بزرگ ایمان نمی‌آورد.

و این مهم با تمرکز و تدبر در آیات کونی محقق می‌شود. مربیان و دعوتگران نیزمتربیان خود را متوجه این آیات روشن گر، می کنند.

خداوند در قرآن می فرماید، صاحبان علم و معرفت که شناخت بیشتری از خدا دارند، در مقابل آیات و نشانه‌های خدا سر تعظیم فرود می‌آورند.

«قُلْ آمِنُوا بِهِ أَوْ لَا تُؤْمِنُوا إِنَّ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ مِنْ قَبْلِهِ إِذَا يُتْلَى عَلَيْهِمْ يَخِرُّونَ لِلْأَذْقَانِ سُجَّدًا * وَيَقُولُونَ سُبْحَانَ رَبِّنَا إِنْ كَانَ وَعْدُ رَبِّنَا لَمَفْعُولًا * وَيَخِرُّونَ لِلْأَذْقَانِ يَبْكُونَ وَيَزِيدُهُمْ خُشُوعًا» [اﻹسراء/۱۰۷ – ۱۰۹]

ترجمه: بگو: [چه] به آن ایمان آوردید یا [به آن] ایمان نیاوردید [چیزی به عظمت قرآن افزوده یا از آن کاسته نمی‌شود؛ زیرا] کسانی که پیش از [نزول] آن دانش یافته‌اند، هنگامی که [این کتاب] بر آنان خوانده شود، سجده‌کنان بر چهره‌هایشان [بر زمین] می‌افتند. و می‌گویند: (منزّه است پروردگار ما، بی‌گمان وعده‌ی پروردگارمان انجام شدنی است. و گریه کنان بر چهره‌ها [یشان بر زمین] می‌افتند، و [شنیدن قرآن] بر خشوعشان می‌افزاید.

آیات آفاق و انفس معجزه‌ی مستمری است که لحظه‌ای از متوجه ساختن عقل‌ها، چشم‌ها و گوش‌ها باز نمی‌ایستد و تطابق کاملی را میان آیات کتاب که از طریق وحی رسیده است و آیات آفاق و انفس که هر روز علم آن را نمایان می‌کند، ایجاد می کند. صفحه ای از صفحات قرآن را نمی‌توان یافت که به تتبع و جستجوی در مظاهر این معجزه علمی در آسمان‌ها، زمین، وجود انسان و در همه آحاد آفرینش ، تشویق و ترغیب نکرده باشد.

(سَنُرِيهِمْ آيَاتِنَا فِي الْآفَاقِ وَفِي أَنْفُسِهِمْ حَتَّىٰ يَتَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ ۗ أَوَلَمْ يَكْفِ بِرَبِّكَ أَنَّهُ عَلَىٰ كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ) [سوره فصلت ۵۳]

ترجمه: ما نشانه‌های خود را در آفاق [و اطراف جهان] و در درونشان به آنان می‌نمایانیم تا برایشان روشن شود که او (خدا) حق است. آیا بس نیست که پروردگارت بر هر چیزی گواه است.

تفکر و تدبر در آیات کونی سبب ایجاد ترس و خشیت در انسان می شود. خداوند  صفت خشیت و ترس را به متخصصان در زمینه علوم گیاهی، زمین شناسی ، پزشکی، زیست شناسی، و علوم اجتماعی، که کارشان مطالعه مستمر در عناصر طبیعت نسبت داده است، زیرا آیه‌ای که صفت خشیت را برای اهل علم بیان می دارد،  پس از تذکر مظاهری از طبیعت و عناصری از موجودات زنده آمده است.

(أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَنْزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَخْرَجْنَا بِهِ ثَمَرَاتٍ مُخْتَلِفًا أَلْوَانُهَا ۚ وَمِنَ الْجِبَالِ جُدَدٌ بِيضٌ وَحُمْرٌ مُخْتَلِفٌ أَلْوَانُهَا وَغَرَابِيبُ سُودٌ * وَمِنَ النَّاسِ وَالدَّوَابِّ وَالْأَنْعَامِ مُخْتَلِفٌ أَلْوَانُهُ كَذَٰلِكَ ۗ إِنَّمَا يَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَاءُ ۗ إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ غَفُورٌ) [سوره فاطر ۲۷ – ۲۸]

ترجمه: آیا ننگریسته‌ای که خدا از آسمان آبی فروفرستاده است، آنگاه با آن میوه‌هایی برآوردیم که رنگ‌هایش گونه‌گون است و از کوه‌ها، راه‌هایی سفید و سرخ که رنگ‌هایش گونه‌گون و [راه‌هایی] بس سیاه است. * و از مردم و جنبندگان و چهارپایان [نیز] که رنگ‌هایش گوناگون است. از میان بندگان خدا، تنها دانایان از او می‌ترسند، بی‌گمان خدا شکست‌ناپذیر آمرزنده است.

۲- اصل دوم: توجه متربی را به فضل و بخشش خدا و نعمت هایش معطوف دارد تا سبب ایجاد محبت خدا در دل آن ها شود.

سرشت آدمی به گونه ای است که نسبت به کسی که به او نیکی کند و بخششی در حقش نماید، احساس عشق و محبت در درونش، برانگیخته می شود. مهمترین عملی که محبت را در درون انسان ایجاد می کند و سبب رشد می شود، همان یادآوری نعمت ها و ربط دادن آن به بخشنده‌ی نعمت‌هاست.

راه رستگاری را خدا در این امر این گونه بیان می دارد:

(فَاذْكُرُوا آلَاءَ اللَّهِ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ)[سوره اﻷعراف ۶۹]

ترجمه: پس نعمت‌های خدا را یاد کنید، بود که رستگار شوید.

آیات بسیاری در قرآن ما را به یادآوری نعمت ها، تشویق و ترغیب می کند.

ابن عطاء السكندری  در این باب می گوید:

اگر می‌خواهی که دروازه امید به رویت گشوده شود، به نعمت‌هایی بنگر که از او(خدا)  به سوی تو فرستاده شده است.

خداوند در راستای آموزش و هدایتش در قرآن بعد از این که نعمت‌های بزرگی را بر پیامبر (صلی الله علیه و سلم ) نازل می کند، آیاتی را می‌فرستد تا به  وسیله آن  پیامبر و یارانش را به یاد آن نعمت‌ها بیندازد. از جمله این آیات:

(وَاذْكُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَمِيثَاقَهُ الَّذِي وَاثَقَكُمْ بِهِ إِذْ قُلْتُمْ سَمِعْنَا وَأَطَعْنَا ۖ وَاتَّقُوا اللَّهَ ۚ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ) [سوره المائدة ۷]

ترجمه: و [ای مومنان،] نعمت خدا را بر خویش یاد آرید و [نیز] پیمان او را که با آن، با شما عهد بست (یعنی پیمان رسول خدا در عقبه‌ی اول، و دوم، و صلح حدیبیه)، آنگاه که گفتید: “شنیدیم و اطاعت کردیم”، و تقوای خدا را پیشه کنید، چرا که خدا به راز دل‌ها، آگاه است.

(يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ هَمَّ قَوْمٌ أَنْ يَبْسُطُوا إِلَيْكُمْ أَيْدِيَهُمْ فَكَفَّ أَيْدِيَهُمْ عَنْكُمْ ۖ وَاتَّقُوا اللَّهَ ۚ وَعَلَى اللَّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ) [سوره المائدة ۱۱]

ترجمه: ای کسانی‌که ایمان آورده‌اید، نعمت خدا را بر خود یاد آورید؛ آنگاه که گروهی [از دشمنان] آهنگ آن کردند که به سوی شما دست‌درازی کنند، و [خدا] دست‌هایشان را از [آزار] شما بازداشت، و تقوای خدا را پیشه کنید، و مومنان تنها باید بر خدا توکل کنند.

(يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ جَاءَتْكُمْ جُنُودٌ فَأَرْسَلْنَا عَلَيْهِمْ رِيحًا وَجُنُودًا لَمْ تَرَوْهَا ۚ وَكَانَ اللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرًا) [سوره اﻷحزاب ۹]

ترجمه: ای کسانی که ایمان آورده‌اید، نعمت خدا را بر خویشتن یاد کنید، آنگاه که [در جنگ احزاب] سپاهیانی [از مشرکان قریش و غطفان و یهودیان بنی قریظه و بنی نظیر] به سراغ شما آمدند، سپس [ما] بادی [تند] و [نیز] سپاهیانی [از فرشتگان] را که آن‌ها را نمی‌دیدید، بر آن فرستایم. خدا به آنچه انجام می‌دهید، بیناست.

(يَا أَيُّهَا النَّاسُ اذْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ ۚ هَلْ مِنْ خَالِقٍ غَيْرُ اللَّهِ يَرْزُقُكُمْ مِنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ ۚ لَا إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ ۖ فَأَنَّىٰ تُؤْفَكُونَ) [سوره فاطر ۳]

ترجمه: ای مردم نعمت خدا را بر خویش یاد کنید. آیا جز خدا هیچ آفریننده‌ای هست؟ از آسمان و زمین به شما روزی می‌دهد؟ هیچ معبود [راستین] جز او نیست. پس چگونه [از مسیر توحید و بندگی] باز گردانده می‌شوید؟

۳- اصل سوم : در این اصل مربی، توجه متربی را به خشم و انتقام خدا معطوف می‌دارد.

خداوند در قرآن می فرماید که از روش ترساندن نیز برای تربیت و توجیه بندگانش بهره می برد.

(وَمَا نُرْسِلُ بِالْظظظآيَاتِ إِلَّا تَخْوِيفًا) [سوره اﻹسراء ۵۹]

ترجمه: و ما آیات [و نشانه‌ها] را جز برای بیم دادن [مردم] نمی‌فرستیم.

خداوند بندگانش را می‌ترساند تا راه گمراهی را رها کنند و متوجه راه راست و درست شوند و در نتیجه وارد بهشت گردند.

به عنوان مثال چنین می‌فرماید:

(لَهُمْ مِنْ فَوْقِهِمْ ظُلَلٌ مِنَ النَّارِ وَمِنْ تَحْتِهِمْ ظُلَلٌ ۚ ذَٰلِكَ يُخَوِّفُ اللَّهُ بِهِ عِبَادَهُ ۚ يَا عِبَادِ فَاتَّقُونِ) [سوره الزمر ۱۶]

ترجمه: برای آنان از بالای [سر]شان و از زیر [پاهای]شان سایبان‌هایی از آتش است. این [عذاب همان چیزی است که]، خدا بندگانش را از آن می‌ترساند، پس ای بندگان من، تقوای مرا پیشه کنید.

و در فرازی  دیگر خداوند می‌فرماید:

(أَفَأَمِنَ الَّذِينَ مَكَرُوا السَّيِّئَاتِ أَنْ يَخْسِفَ اللَّهُ بِهِمُ الْأَرْضَ أَوْ يَأْتِيَهُمُ الْعَذَابُ مِنْ حَيْثُ لَا يَشْعُرُونَ * أَوْ يَأْخُذَهُمْ فِي تَقَلُّبِهِمْ فَمَا هُمْ بِمُعْجِزِينَ * أَوْ يَأْخُذَهُمْ عَلَىٰ تَخَوُّفٍ فَإِنَّ رَبَّكُمْ لَرَءُوفٌ رَحِيمٌ) [سوره النحل ۴۵ – ۴۷]

ترجمه: پس آیا کسانی که [ضدّ پیامبر و یارانش تدابیر] بد اندیشیدند، ایمن شده‌اند از اینکه خداوند [به کیفر نافرمانیشان]، آنان را به زمین فرو برد، یا از جایی که گمانش را نمی‌برند، عذاب به سراغشان آید؟! * یا در [حال] آمد و شدشان [گریبان] آنان را بگیرد. پس آنان نمی‌توانند [خداوند را] به ستوه آرند. * یا آنان را در حال ترس [و وحشت] از [نابودی]، فرو گیرد، پس بی‌گمان پروردگارتان رؤوف مهربان است.

مراجع:

١- مولفه های شخصیت اسلامی، ماجد عرسان کیلانی، ترجمه محمد محق- نشر احسان- ص ۱۲۴-۱۲۵

٢- عشق ورزیدن به خدا – مجدی الهلالی- مترجم: مجتبی دوروزی