روزه و اثر آن بر جامعه
نویسنده: حامد جوانی
دین اسلام با همه گستردگی و شمولیتاش در پی تحقق دو هدف مهم است: اصلاح اندیشهها و اصلاح رفتارها.
با نگاهی ژرف و عمیق به دو منبع اصیل اسلامی یعنی قرآن و سنت به این نتیجه میرسیم که دین خاتم آمده است تا در زمینه اصلاح اندیشهها بهترین جهانبینی را برای مخاطب خود (انسان) معرفی کند و نگاه انسان به خدا، به خود، و به هستی و فرجام همه اینها را نگاهی مطابق با حقیقت بگرداند و با رهایی انسان از سردرگمی فکری، او را به آرامش برساند و در زمینه اصلاح رفتارها، قوانین و مقرراتی وضع نماید که در صورت اجرای آن، سلامت جامعه انسانی تضمین گردد و فساد، با همه رنگهایش برچیده شود.
بنابراین تمام هست و نیستهایی که اسلام از آن خبر داده، برای اصلاح اندیشههاست و تمام بایدها و نبایدهایی که انسان را متوجه آن نموده، برای اصلاح رفتارهاست.
خداوند که شارع شریعت پرحکمت است، بینیاز از آن است که بخواهد بندگانش را با زحمت تکلیف بیازارد و به حرج اندازد؛ بدون شک همه احکام برای آسایش و آرامش انسان تشریع گردیده است. بایدها (واجبات) و نبایدها (محرمات) با اصلاح رفتار انسان، آرامش فردی و اجتماعی را برای وی و جامعه به ارمغان خواهد آورد.
انسان مکلف شده است تا با اجرای تکلیفها که از نامش پیداست که بی رنج و کلفت نیست، خویشتن را از رنجهای بزرگ برهاند و به گنجهای پر ارج دست یابد:
در روزه اگر پدید شد رنج
گنج دل ناپدید با ماست [مولانا]
پس آنکه در این میان سود میبرد و بهرهمند میگردد، خود انسان است.
روزه رمضان که یکی از این تکالیف حکیمانه شریعت اسلام است با همه رنجها وسختیهایی که دارد، سرشار از حکمتها و آثار مثبت برای فرد و جامعه است.
در این نوشتار سعی بر آن است تا آثار اجتماعی روزه مورد بررسی قرار گیرد و به این سوال پاسخ داده شود که روزه چه اثر مثبتی میتواند برتعامل بین افراد جامعه داشته باشد؟
پیش از پاسخ به این سوال و پرداختن به اصل موضوع، توجه به این نکته حائز اهمیت است که تمام شعائر دینی از جمله نماز، روزه، حج و زکات زمانی میتواند اثر مطلوب از خود برجای گذارد که ازهمه لحاظ مطابق با کیفیت تعریف شده توسط شریعت باشد. انجام این شعائر با هر کیفیتی نمیتواند به فلاح و رستگاری بیانجامد و اثر مطلوب از خود برجای بگذارد. به هر میزان که این شعائر از محتوا تهی باشد به همان اندازه از آثار مطلوبش کاسته میشود تا جایی که منجر به نتایج منفی هم میگردد. پایبندی صرفا ظاهری یک فرد یا جامعه به این شعائر تحول چندانی ایجاد نخواهد کرد.
در این نوشتار که از آثار مطلوب روزه سخن گفته میشود، مراد روزهای است که از آغاز تا پایانش مطلوب شرع باشد؛ روزهدار اسرار روزه را دریافته باشد و فقط به امساک ظاهری بسنده نکند. رسول الله ﷺ فرموده است: «رب صائم لیس له من صیامه الا الجوع و رب قائم لیس له من قیامه الا السهر» (چه بسیار روزهدارانی که از روزه چیزی جز گرسنگی عائدش نمیشود و چه بسیار شب زندهدارانی که از شب زندهداریش جز بیداری عایدش نمیشود.)
آثار اجتماعی روزه
۱–اصلاح فرد
جامعه، مجموعهای از افراد است. سلامت جامعه وابسته به سلامت افراد جامعه است و فساد آن نیز ناشی از فساد افراد آن است.
بنابراین اصلاح فرد به عنوان هسته تشکیل دهنده جامعه، مهمترین قدم برای اصلاح جامعه است.
روزه مانند سایر شعائر دینی، در قدم اول فرد روزهدار را میسازد و وی را به مهمترین فضائل میآراید و بدترین رذائل را از او میزداید این مهمترین هدف روزه است. «يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنوا كُتِبَ عَلَيكُمُ الصِّيامُ كَما كُتِبَ عَلَى الَّذينَ مِن قَبلِكُم لَعَلَّكُم تَتَّقونَ» {بقره/۱۸۳}
(ای کسانی که ایمان آوردهاید، روزه بر شما واجب شده است، همانگونه که بر کسانی که پیش از شما بودند، واجب شده بود. باشد که تقوا پیشه کنید.)
اولین هدف روزه، تقوا تعریف شده است و تقوا جز آراسته شدن به فضیلتها و رستن از رذیلتها نیست. در سخن از آثار مطلوب روزه هرچه بگوییم فراتر از دایره تقوا نگفتهایم. بنابراین آنچه گفته میشود شرح و بسط همین واژه است.
الف: احساس حضور خدا
کسب رضایت خداوند و نجات از خشم او هدف نهایی هر مومنی است و این زمانی حاصل میشود که انسان در همه حالات زندگی چه نهانش و چه آشکارش پا را جز در دایره رضایت خداوند ننهد و به میدان خشم او قدم نگذارد. شاید رعایت این اصل، در برابر نگاه کسانی که به ارزشها پایبند هستند آسان باشد اما خویشتن داری و کنترل نفس در جایی که به دور از نگاه آدمیان است بسیار سخت است مگر برای آن که نگاه خداوند را همیشه مراقب خویش میداند. روزه برای نهادینه کردن این اندیشه در انسان بسیار موثر است؛ مگر آنکه در خلوت از خوردن و نوشیدن پرهیز میکند جز بدین خاطر است که سروش ایمان در گوشش چنین زمزمه میکند: خدا ناظر توست؟ بدون شک تمام ثانیههای روزهدار زمزمه این باور است و به همین دلیل است که روزه عبادت ویژه است چون اخلاص در آن نمودار است: «کل عمل ابن آدم له الا الصوم فانه لی و انا اجزی به» (همه کارهای انسان برای خود اوست جز روزه که خاص من است و من خودم پاداشش را میدهم.)
بسیاری از فسادهای اجتماعی زمانی رخ میدهد که فرد خود را از نگاه ناظران، ایمن میبیند اما فردی که حضور خدا را این گونه در کنار خود احساس میکند آیا ممکن است در خلوتها دست به تباهی بزند.
پس جامعهای که در آن افرادش، روزهداران واقعی هستند از فسادهای برخاسته از خلوتها در امان خواهد بود.
ب: صبر و بردباری
التزام و پایبندی به فضیلتها و اخلاق نیکو که غالباً مخالف هوای نفس است و پرهیز از رذیلتها و اخلاق ناپسند که غالباً مطابق هوای نفس است، رنجها به همراه دارد که تحمل این رنجها مستلزم صبوری و بردباری است.
التزام به صداقت و امانت و عفت و رعایت ادب و حقوق دیگران و همهی فضیلتها و پرهیز از شهوات با همهی مصادیقش، چه خرد و چه کلانش نیاز به اراده قوی دارد.
پر واضح است که ریشه بسیاری از مفاسد اجتماعی، ضعف اراده و عدم خویشتنداری افراد جامعه است؛ مگر قتل و فحشا و اعتیاد ام المفاسد نیستند؟ مگر ضعف اراده، عامل نخست وقوع این مفاسد نیست؟
روزهداری تمرین تقویت اراده است؛ آیا کسی که با طلوع فجر تعهد میکند که از همه شهوات تا غروب خورشید دست بکشد و در طول روز با همه وساوسی که او را به مرز شکستن این تعهد میبرد مبارزه میکند، آن هم بدون نظارت دیگری، کاری جز تقویت اراده انجام میدهد؟
به همین دلیل است که طبق آمار رسمی، جرمها و فسادهای اجتماعی در ماه رمضان کاهش مییابد.
ج: درک محنت دیگران
بی تفاوت بودن نسبت به رنج و محنت دیگران، یک رذیلت اخلاقی است؛ به قول سعدی:
تو کز محنت دیگران بی غمی
نشاید که نامت نهند آدمی
جامعه مطلوب اسلام، جامعهای است که نه تنها افراد آن جامعه به نسبت درد و رنج دیگران، بی تفاوت نیستند بلکه بسیار فراتر از این، با ایثار و فداکاری، رفع نیاز و زدودن رنج دیگران را بر درد و رنج خود ترجیح میدهند.
دست یافتن به چنین مدینه فاضلهای، مقصود هر خردمندی است. بسیاری از شعائر و احکام اسلامی خودخواهی را از فرد مسلمان میزداید و او را به نسبت درد و رنج دیگران مسئولیتپذیر میسازد، روزه نیز این اثر مطلوب را برای فرد و جامعه به ارمغان میآورد.
فقر اجباری و تحمیل رنج گرسنگی بر خود، فرد را به درک محنت کسانی که از این دردها رنج میبرند نزدیک خواهد کرد. رفتار جامعه روزهدار، شاهد این مدعاست؛ آنان که مومنانه به استقبال رمضان میروند و مخلصانه این ماه خدا را ارج مینهند، با رفتار کریمانه خود اثبات کردهاند که رمضان، آنان را به نسبت دیگران دغدغهمند کرده است. در چنین جامعهای فقیران و یتیمان و نیازمندان از آمدن رمضان بیشتر از دیگران خوشحالند چون تجربه کردهاند که برادران و خواهران مؤمنشان، با درک درد و رنج آنان، به رفع نیازهایشان خواهند شتافت.
ما در رمضان شاهد صحنههای بسیار زیبایی هستیم که توسط روزه داران، در کوچه و خیابانهای شهر به نمایش گذاشته میشود.
رمضان میدان مسابقه در خیرات است. همه این دغدغه را دارند که مبادا همسایهام یا همنوعم، با شکم گرسنه روزه بدارد و برای افطاری، سفرهای برای پهن کردن نداشته باشد. همه غم این دارند که مبادا فردای عید، لباس فرزند همسایهام نشان از بی تفاوتی من داشته باشد. همه اینها بدان خاطر است که روزهدار، هر روز این دردها را چشیده است. شاید «لَعَلَّكُم تَشکُرُونَ» که در آخر آیه ۱۸۵ بقره است به این اشاره دارد که رمضان و روزه، شخص را شاکر به بار میآورد و یکی از مصادیق شکر، استفاده از نعمت خدا در جهت رفع نیاز بندگان خداست. به قول حافظ:
ای صاحب کرامت شکرانه سلامت
روزی تفقدی کن درویش بینوا را
خلاصه اینکه جامعهای که افرادش در مدرسه رمضان تحصیل کردهاند، جامعهای است که احساس حضور خدا، صبر و بردباری و درک محنت دیگران ویژگیهای بارز افراد آن است.
۲– ایجاد همدلی و تقویت رابطه بین افراد جامعه
بدون شک مشترکات بین انسانها، مایه انس و الفت خواهد شد؛ زبان مشترک، لباس مشترک، ملیت مشترک و باور مشترک از عوامل همبستگی میان انسانهاست. شعائر دینی بر مشترکات دینداران میافزاید و در رمضان این مسئله بسیار زیباتر از سایر زمانها نمود پیدا میکند؛ فرد روزهدار، هر جایی که باشد با روزهداران در دیگر جاها، در زمان مشترک دست به امساک میزند، در زمان مشترک اذن افطار مییابد و ساعاتی را با یک احساس مشترک سپری میکند و این یکی بودنها، همدلی ایجاد خواهد کرد و به تقویت رابطهها خواهد انجامید و تقویت رابطهها اثری جز همزیستی توأم با محبت و تکافل و هم افزایی و پرهیز از شکستن حرمتها نخواهد داشت.
سخن آخر
نوع نگاه ما به احکام اسلامی و کیفیت اجرای آنها، میزان بهرهمندی ما از این احکام و تاثیر گذاری آن بر فرد و جامعه را مشخص میکند.
این قاعده، بر روزه و رمضان نیز حاکم است.
از نفرین رسول الله ﷺ که فرمود از رحمت خدا بدور باد کسی که رمضان را دریابد و مورد مغفرت قرار نگیرد، در مییابیم که رمضان، چه فرصت بزرگی است و چه میزان، خیرات و برکات در آن نهفته است.
امیدواریم بتوانیم با اصلاح نگاه و رفتارمان، برکات رمضان را برای خود و جامعهمان به ارمغان آوریم.
یادمان باشد که رسول الله ﷺ فرموده است:
«من لم یدع قول الزور و العمل به فلیس لله حاجة في أن يدع طعامه و شرابه»
ترک طعام و شراب اگر نماد ترک همه باطلها گردد، ارزشمند است.