رمضان ماه جهاد
فرزان خاموشی
از جمله محاسن و برکات رمضان این است که ماه جهاد است. یکی از درسهای مدرسهی رمضان مبارزه با نفس در مقابل کششهای نفسانی است چرا که انسان روزهدار با غلبه بر نفس خود چیزهایی را که خدا بر او حلال کرده به خاطر تسلیم شدن در مقابل فرمان او ترک میکند، و در مدرسهی رمضان این درس را میآموزیم که وقتی انسان توانایی این را دارد نفس خود را کنترل و حلال خدا را بر خود حرام کند. پس توانایی این را هم دارد که حرام خدا را بر خود حرام کند و از آن دور شود.
مجاهده از ریشهی جهاد به معنای به کار بردن تمام تلاش و کوشش و استفاده از تمام نیرو و توان. مجاهده هرگاه در عرصهی اخلاقی به کار بسته شود به معنای مقاومت در برابر آرزوهای نامشروع نفسانی است. در مورد مفهوم جهاد بسیاری از مردم هنگامی که دو واژهی جهاد و مجاهده را میشنوند ذهنشان به سوی جنگ با دشمن در میدان نبرد میرود در حالی که جهاد معنی وسیعتری از قتال (به معنی جنگ) دارد. پیامبر (ص) میفرماید مجاهد کسی است که با نفس نافرمان به مبارزه بپردازد.
راغب اصفهانی در این مورد میگوید: جهاد بر سه نوع است: ۱) پیکار با دشمن رو در رو. ۲) پیکار با اهریمن درون. ۳) پیکار با نفس سرکش. و شاید مبارزه با نفس سختترین و سنگینترین واجبات بر ذمهی انسان باشد.
امام محمد غزالی میفرماید: بدان دشمنترین دشمنانت نفس بد فرمای توست که در درونت جای دارد و به بدی دستور میدهد و از نیکی گریزان است. یکی از تابعین میگوید: نفس تو بیش از هر حیوان چارپایی نیازمند افسار است.
محمد الیاس میفرماید: مقصد و هدف زندگی مؤمن خداطلبی، و کار او دین پروری و محرک آن الله است. مقصد و زندگی غیر مؤمن دنیاطلبی و کار او نفس پروری و محرک آن شیطان است.
اقسام نفس در قرآن:
الف) نفس اماره به سوء: وَمَا أُبَرِّئُ نَفْسِي إِنَّ النَّفْسَ لأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ (یوسف:۵۳)
تعریف نفس اماره: به معنای نفس سرکش و بسیار دستور دهنده به نافرمانی. نفس اماره صاحب آن را به همهی آنچه که خود دوست میدارد دستور میدهد.
خصوصیات نفس اماره به سوء: ۱) پرستش مال ۲) تکبر و سرکشی ۳) تابع هوی و هوس بودن ۴)شیطان عمل بدش را برای او زیبا جلوه میدهد. ۵) دشمنی و کینه توزی
ب) نفس لوامه: لَا أُقْسِمُ بِيَوْمِ الْقِيَامَة * وَلَا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَةِ (قیامة:۱،۲)
تعریف نفس لوامه: نفسی است که همیشه صاحبش را به خاطر خیر و شر محاسبه میکند و اگر گناه یا کوتاهی در اعمال خویش دید نفس خویش را مرود ملامت قرار میدهد.
پیامبر (ص) میفرمایند: آدم زیرک و هوشیار کسی است که نفس خویش را محاسبه نماید و برای پس از مرگش کار کند و آدم ناتوان کسی است که از هوی نفسانی پیروی کند و به مغفرت خداوند امیدوار باشد.
خصوصیات نفس لوامه: ۱) نفسی است که در درون انسان نیروی ایمان و خیر را بر نیروی شر و بدی غالب میسازد ۲)نفسی است که مراقب صاحبش است، قبل از اینکه شروع به کار کند از او سوال میکند که آیا این کار با قانون خداوند موافق است یا نه ۳) صاحب نفس لوامه پایان هر روزی با نفس خویش برای بازخواست خلوت میکند ۴) نفس لوامه برای انسان طلب آمرزش و پشیمانی و بازگشت به سوی حقیقت میکند و صاحب خویش را به هدایت دعوت مینماید.
ج) نفس مطمئنه: يَا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ (فجر:۲۷) نفس مطمئنه نفسی است که با ذکر و یاد خدا آرامش مییابد و به سوی او توجه مینماید و مشتاق ملاقات با خدا است. این نفس، نفس بیداری است که این بیداری باعث میشود انسان عیوب و آفتهای اعمال خویش را ببیند و از گناهانش دست بردارد.
بعضی از ویژگیهای نفس مطمئنه: ۱) رضایت و خوشنودی به قدر و قضا ۲) فروتنی و ترس از خدا ۳) امیدواری به رحمت خداوند ۴) کثرت استغفار و توبه ۵) توکل بر خدا
امام (ابن قیم) سیزده مرتبه از مراتب جهاد را درهَدی نبوی بیان کرده است و میگوید جهاد دارای چهار مرتبه است: ۱- جهاد با نفس ۲- جهاد با شیطان ۳- جهاد با کفار ۴- جهاد با منافقین.
جهاد با نفس هم دارای چهار مرتبه است:
اول: مبارزه با نفس برای ساختن آن به فرا گرفتن هدایت و شناختن دین حقی که سعادت و نجات تنها در گرو آن است. هرگاه این هدایت و شناخت را از دست دهد، خسارتمند و بدبخت دنیا و آخرت خواهد شد.
دوم: مبارزه با نفس برای وادار ساختن آن به عمل به این هدایت و دین است. و گرنه علم بدون عمل اگر زیانبخش نباشد، مفید هم نیست.
سوم: مبارزه با نفس برای وادار کردن آن به ارشاد و دعوت دیگران به سوی دین و تعلیم دین به کسانی است که با آن آشنایی ندارند. اگر دست از این تعلیم و ارشاد بردارد، جزو کسانی خواهد بود که به کتمان و پنهان کردن هدایت و آیات آشکار الهی میپردازند که عملش برای او نفعی ندارد و او را از عذاب پروردگار در امان نمیدارد.
چهارم: مبارزه با نفس برای عادت دادن آن به صبر و تحمل مشکلات ناشی از دعوت و ارشاد به دین خدا است؛ به نحوی که تمام سختیها و اذیتها را به خاطر رضایت خداوند بپذیرد.
هنگامی که این چهار مرتبه تکمیل گردید، شخص در مقام (ربانیت) است که حق را بشناسید و به آن عمل کند و آن را به دیگران آموزش دهد. کسی که عالم باشد و بدان عمل کند و آن را آموزش دهد، در کرانههای آسمان در بین فرشتگان به بزرگواری معروف میشود.
اما جهاد با شیطان دارای دو مرتبه است که یکی از آنها جهاد برای دفع شک و شبهههای زیانآور برای ایمان است که شیطان آنها را به قلب بندگان القا مینماید. مرتبه ی دوم جهاد برای دفع تلقینهای شیطان از قبیل ارادههای فاسد و خواستههای شهوانی است؛ بنابراین جهاد اول با اسلحهی یقین شروع میشود و جهاد دوم با نیروی صبر انجام میگیرد و خداوند متعال میفرماید:
وَجَعَلْنَا مِنْهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا لَمَّا صَبَرُوا وَكَانُوا بِآيَاتِنَا يُوقِنُونَ (سجده:۲۴) و چون شکیبایی کردند و به آیات ما یقین داشتند برخی از آنان را پیشوایانی قرار دادیم که به فرمان ما مردم را هدایت میکردند.
خداوند متعال به ما اعلام میفرماید که پیشوایی در دین با صبر و یقین به دست میآید، چون صبر، ارادهها و شهوتهای فاسد را از بین میبرد و یقین نیز شک و شبههها را از قلب میزداید.
اما جهاد با کفار و منافقین دارای چهار مرتبه است: ۱-جهاد با قلب ۲-جهاد با زبان ۳-جهاد با مال ۴-جهاد با جان. البته جهاد با دست مخصوص جهاد با کافران است و جهاد با منافقان مخصوصاً با زبان انجام میگیرد.
اما جهاد با ستمکارن و اهل بدعت و منکرات دارای سه مرتبه است: در صورت توان و قدرت با دست انجام میگیرد وگرنه با زبان است. اگر با زبان هم نتوانست با قلب به جهاد میپردازند به طوری که از رفتارشان بیزار و متنفر باشد. پس جهاد با ستمکاران و اهل بدعت و فساد هم سه مرتبه بود.
هر روزی که بدون جهاد بگذرد و هر ساعتی که بدون مبارزه پایان یابد و هر ثانیه و دقیقهای که بدون کار مثبت تلف شود در وجدان شخص مسلمان گناهی به حساب میآید جز با نبرد پیگیر جبران پذیر نخواهد بود.