نویسنده : فرید نوری
با دقت در متون اسلامی و کتب تاریخی، نقش فقیهان شافعی ایرانی در تبیین و گسترش علوم اسلامی بیش از پیش هویدا خواهد گشت. بدینگونه که میتوان بیان نمود که بیشترین مشاهیری که در گسترش فقه مذهب شافعی نقش مؤثری داشتهاند، فقیهان شافعی اهل ایران بودهاند.
با توجه به آثار نوشته شده در فقه شافعی میتوان دریافت که بیشترین آنان ایرانی بودهاند. در این قسمت به معرفی امام أبواسحاق شیرازی و نقش او در تبیین و گسترش فقه خواهیم پرداخت.
– ابواسحاق شیرازی: جمال الدین ابراهیم بن علی بن یوسف معروف به أبواسحاق شیرازی در سال ۳۹۳ هجری در فیروزآباد شيراز (فارس) دیده به چهان گشود.[۱]
برخی از تذکیره نویسان ولادت او را سال ۳۹۰ دانستهاند.[۲] تلاش بیوقفهی وی در راه اشتغال به تحصیل و تحکیم مبانی علمی به حدی بود که خود میگفت: هر قیاس را هزار بار و هر درس را صدبار تکرار میکردم و برای استشهاد به بیتی تمام آن قصیده را حفظ مینمودم.[۳]
دیری نپایید که ایشان در اثر تلاشهای مداوم در دانشهایی چون فقه، اصول فقه، کلام، خلاف، جدل و حدیث مهارتی کامل یافت و در این زمینهها صاحب تألیفات معروفی گردید و ریاست مذهب شافعی را به دست گرفت و آستانهی قبلهی فقها، علماء و سالکان راه شرع در اطراف و اکناف عالم گردید.[۴]
در مدرسهی نظامیه بغداد تدریس مینمود. وی در این مدرسه توانست نخبگان زیادی را تربیت و تقدیم جامعه نماید، به طوری که بسیاری از شاگردان او پس از فراغت از تحصیل در مدرسه نظامیه به بالاترین مدارج علمی و اجتماعی آن دوران یعنی مناصب قضاء، افتاء، تدریس و وعظ در مراکز بزرگ دست یافتند. برخی از مشهورترین آنان عبارتند از: خطیب بغدادی(متوفی ۴۶۳ قمری)، قاضی أبوالعباس جرجانی(متوفی ۴۸۲ قمری)، أبوعبدالله حسین بن عبدالله طبری(متوفی ۴۹۵ قمری) و….[۵] در كتاب هاي مذهب شافعی، وقتی کلمه «شیخ» بصورت مطلق بکار برده شود، مراد ابواسحاق شیرازی است.
وی در طول حیات پربار خود آثار گرانبهایی در زمینههای مختلف از جمله فقه شافعی به رشته تحریر در آورده و به جامعه اسلامی تقدیم نموده است که به غنای فرهنگ وتمدن اسلامی کمک شایانی کرده است. او با تصنیف خود در فقه شافعی، این مذهب را بیشتر در فارس، اصفهان، خراسان و بغداد گسترش داد. اینک به مهمترین این آثار اشاره میشود:
– التنبیه: مختصری است در فقه که از متون فقهی مهم شافعیان به شمار میآید و جمع زیادی از جمله امام نووی در کتاب «التحریر» آن را شرح دادهاند که برخی شروح، مختصرات و منظومات آن را بالغ بر ۷۰ کتاب ذکر کردهاند. بنابراین؛ این کتاب اثر ماندگار و ژرف میباشد که نویسندهاش آن را از میان تعلیقات استادش «أبوحامد» گرفته است. این کتاب به زبانهای لاتین و فرانسوی نیز ترجمه شده است.[۶]
این کتاب و «المهذب» و تألیفهایی همچون «المختصر مزنی»، «الوسیط و الوجیز غزالی» از مهمترین کتابهای فقه شافعی یاد شده است.[۷] برخی وی را بخاطر این کتاب سودمند مورد ارج و ستایش قرار دادهاند. سبکی از طبری نقل می کند که أبواسحاق شیرازی نقل نموده است که صدایی از کعبه شنیدم که این چنین میگفت: «هر کس بخواهد در دین آگاه گردد براوست که کتاب «التنبیه» بخواند.[۸]
– المهذّب: یکی از مشهورترین و جامعترین کتابهای فقهی است که نزد فقهای شافعی از جایگاه و ارزش بس والا و شامخ برخوردار است. شیخ أبواسحاق شیرازی با تألیف آن توانایی خود را در فقه نشان داد. نگارندهی این کتاب تألیف آن را در سال ۴۵۵ قمری آغاز و در سال ۴۶۹ قمری به پایان رسانیده است که با تمام کردن هر فصلی از آن دو رکعت نماز بجای میآورد.[۹] جایگاه و مقام این کتاب، در حدی است که نقل میکنند؛ این کتاب و کتاب «الوسیط» امام غزالی، جزء کتابهایی شمرده میشوند که معیار و ملاک بیشتر تصنیفات فقه شافعی، در نزد متأخرین به حساب میآیند.
أبواسحاق شیرازی در مقدمهی کتابش میگوید: «در این کتاب به بیان اصول و قواعد، دلایل و براهین و فروعاتی که در پرتو این اصول و دلایل مستنبط میشود، پرداختهام.[۱۰]
افراد زیادی نیز به شرح این کتاب پرداختهاند که در ذیل به برخی از آنها اشاره میگردد:
أ- یحیی بن سالم أبوالحسین عمرانی(متوفی ۵۵۸ قمری) که در کتاب «البیان فی مذهب الإمام الشافعی »به شرح کتاب «المهذب» پرداخته است. این شرح در ۱۴ جلد به چاپ رسیده است.
ب- امام أبوزکریا یحیی بن شرف نووی (متوفی ۶۷۶ قمری) که در کتابی با عنوان «المجموع» تا ابتدای «مبحث ربا» به شرح «المهذب» پرداخت و پس از وی «علامه تقی الدین سبکی» (متوفی ۷۵۶ قمری) شرح علامه نووی را دنبال کرد و از «اول ربا» تا «باب تفلیس» تشریح کرد و پس از ایشان، «شیخ نجیب المطیعی» وارد صحنه شد و شرح کتاب «المهذب» را تکمیل نمود.
امام نووي در مقدمهی شرح خود نوشته است: «مهمترین کتابهای نوشته شده در فقه امام شافعی برای تدریس استادان و پژوهش دانش پژوهان را میتوان کتاب «المهذب» و «الوسیط» دانست. دو کتابی بزرگ که دو امام ارزشمند آن را تألیف کردهاند.[۱۱]
ج- اسماعیل بن محمد بن علی حضرمی (متوفی ۶۷۶ قمری) شرحی را با عنوان «شرح المهذب» نگاشته است.
از شيخ أبواسحاق شيرازي آثار گرانبهای دیگری هم بجای مانده است که هنوز به صورت نسخههای خطی در کتابخانههای اسکندریه، بغداد، استانبول، پاریس و لندن نگهداری میشوند.
سرانجام وی پس از عمری کوشش در راه تحصیل علم و تربیت شاگردانی و تألیف آثاری گرانسنگ در سال ۴۷۶ قمری دار فانی را وداع گفت و در گورستان «باب الحرب» بغداد به خاک سپرده شد.[۱۲]
امام أبواسحاق شیرازی با این دو کتاب در زمینهی فقه، نقش بسزایی در تبیین و گسترش فقه شافعی در جهان ایفا نمود.
[۱] (إبن کثیر، البدایة و النهایة، ۱۲/۱۲۴- صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، تحقیق: أحمد الأرنؤوط و ترکی مصطفی، ۱۴۲۰ق ، ۶/۴۲)
[۲] (ذهبی، شمس الدین محمد بن أحمد، تاریخ الإسلام، ۱۹۹۴م، ۳۲/۱۵۰)
[۳] (سبکی، همان، ۴/۲۱۸)
[۴] (نووی، أبوزکریا محیی الدین یحیی بن شرف، تهذیب الأسماء و اللغات، بیتا، ۲/۱۷۳)
[۵] (المصری، زکریا عبدالرزاق، الإمام الشیرازی بین العلم و العمل و المعتقد و السلوک، ۱۹۹۲م، صص ۱۱۴-۱۱۸)
[۶] (شیرازی، أبواسحاق، شرح اللمع، تحقیق: عبدالمجید ترکی، ۱۴۰۸ق، ۱/۵۱)
[۷] (ابن عساکر، علی بن حسن، تبیین کذب المفتری، ۱۴۰۴ق، ۲۲۷)
[۸] (سبکی، همان، ۴/۲۲۹)
[۹] (ذهبی، همان، ۳۲/۱۵۷)
[۱۰] (المهذب في الفقه الإمام الشافعی، بیتا ۱/۱۴)
[۱۱] (المجموع شرح المهذب، بیتا، ۱/۳)
[۱۲] (جوزی، عبدالرحمن بن علی، المنتظم فی تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق: محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، ۱۴۱۲ق، ۱۶/۲۲۸)