مسئوليت فراموش شده
دکتر یوسف قرضاوی
دین مبین اسلام بیش از هر دین دیگری به فقرا و نیازمندان توجه دارد. و در هیچ دین آسمانی و غیر آن چه از جنبه ی تربیتی و چه به لحاظ قانونگذاری و سازماندهی و چه از نظر اجرایی و تطبیقی همانند اسلام به این مسأله عنایت و توجه نشده است.
از بارزترین دلیل که حاکی از اهتمام ویژه ی اسلام به موضوع فقر و توجه به مسائل فقرا این است که اسلام تنها فراخواندن مسلمین به شفقت کردن بر مساکین و اطعام و مراعات حال آن ها و همچنین به بر حذر داشتن آنان از کوتاهی کردن و بی تفاوتی نسبت به آنان اکتفا نکرده، بلکه هر مسلمانی را موظف نمود که سایرین را نیز بر این امر ترغیب و تشویق کنند.
خداوند آنقدر برای این امر اهمیت قایل شده که ترک آن را قرین کفر به ذات متعال خویش دانسته و آن را از جمله ی موجبات عذاب و خشم خود در آخرت به شمار آورده است.
قرآن کریم پیرامون اصحاب شمال می فرماید:
{وَأَمَّا مَنْ أُوتِيَ كِتَابَهُ بِشِمَالِهِ فَيَقُولُ يَا لَيْتَنِي لَمْ أُوتَ كِتَابِيَهْ / وَلَمْ أَدْرِ مَا حِسَابِيَهْ / يَا لَيْتَهَا كَانَتِ الْقَاضِيَةَ / مَا أَغْنَى عَنِّي مَالِيَهْ / هَلَكَ عَنِّي سُلْطَانِيَهْ} (الحاقه ۲۵ تا ۲۹)
(و اما كسى كه كارنامه اش به دست چپش داده شود گويد اى كاش كتابم را دريافت نكرده بودم، و از حساب خود خبردار نشده بودم، اى كاش آن [مرگ] كار را تمام میکرد، مال من مرا سودى نبخشيد، قدرت من از [كف] من برفت.)
در ادامه قرآن به ذکر عذابی که افراد مذکور مستحق آن می گرداند می پردازد و می فرماید: {خُذُوهُ فَغُلُّوهُ \ ثُمَّ الْجَحِيمَ صَلُّوهُ \ ثُمَّ فِي سِلْسِلَةٍ ذَرْعُهَا سَبْعُونَ ذِرَاعًا فَاسْلُكُوهُ \ إِنَّهُ كَانَ لَا يُؤْمِنُ بِاللَّهِ الْعَظِيمِ \ وَلَا يَحُضُّ عَلَى طَعَامِ الْمِسْكِينِ } ( الحاقه ۳۰ تا ۳۴ )
([گويند] بگيريد او را و در غل كشيد، آنگاه ميان آتشش اندازيد، پس در زنجيرى كه درازى آن هفتاد گز است وى را در بند كشيد، چرا كه او به خداى بزرگ نمى گرويد، و به اطعام مسكين تشويق نمیکرد.)
با اندکی دقت پی می بریم که قرآن کریم عامل اصلی این عذاب را، عدم ایمان به خداوند و ترغیب نکردن سایرین به اطعام مساکین معرفی کرده است. بدون شک وجود چنین آیات تکان دهنده ای بود که با ذکر عذاب پروردگار و وعیدهایی سخت از جانب او، موجب شده بود ابو درداء رضی الله عنه به همسرش بگوید: ای ام درداء همانا خداوندگار را زنجیرهایی است که از زمانی که جهنم را خلق کرده در زیر دیگهایی از آتش قرار داده شده و آن دیگها از شدت حرارت آن تا زمانی که این زنجیرها به گردن مردم آویخته می شود، می جوشد. خداوند متعال ما را از نصف این زنجیر به برکت ایمان به ذات با عظمتش نجات بخشیده اما نمی دانم در مورد نصف دیگر آن که منوط به تشویق و ترغیب سایرین به اطعام مساکین است در چه موقعیتی قرار دارم.
همین امر ( تشویق دیگران به طعام دادن به مساکین ) در سوره فجر هم بیان شده است آنجا که گروهی از اعراب جاهلی مدعی بودند که شعبه ای از دین پدرشان ابراهیم را از نیاکان خود به ارث برده و به وسیله ی آن به خداوند تقرب می جویند. اما پرودگار متعال در رد ادعایشان فرمود:
{کَلا بَل لا تُکْرِمُونَ الْیَتِیمَ \ وَلا تَحَاضُّونَ عَلَى طَعَامِ الْمِسْکِینِ } (فجر ۱۷ و ۱۸ )
(چنان نیست كه شما مىپندارید; شما یتیمان را گرامى نمىداری ،و یكدیگر را بر اطعام مستمندان تشویق نمىكنید)
واژه ی تحاضون در آیه ی فوق بدین معناست که باید مسلمانان همدیگر را بر این امر اطعام مسکین ترغیب و تشویق کنند. خداوند در این آیه جامعه ی اسلامی را به همکاری و همبستگی در زمینه ی اطعام و مراعات مساکین فراخوانده است.
محمد عبده می گوید: خداوند متعال تنها به این که مسلمانان به اطعام مساکین همت گمارند اکتفاء نکرده و با صراحت تمام اعلان نموده که هر یک از افراد امت اسلامی نسبت به دیگری مسئولیت دارد و بایستی ضمن آن که هر کدام از آنان به فرامین خداوندی پایبند است و از نواهی او اجتناب می کند سایرین را نیز بدین امر فراخواند.
در سوره ماعون هم خداوند متعال عدم تشویق دیگران به اطعام مسکین را از جمله عواملی برشمرده که شخص با انجام ندادن این کار عملا وجود روز قیامت را تکذیب کرده است. او با عبارتی استفهامی که حاکی از تأکید و اهمیت موضوع است می فرماید: {أَرَأَیْتَ الَّذِی یُکَذِّبُ بِالدِّینِ \ فَذَلِکَ الَّذِی یَدُعُّ الْیَتِیمَ \ وَلا یَحُضُّ عَلَى طَعَامِ الْمِسْکِین} (ماعون ۱ تا ۳)
(آیا كسى كه روز جزا را پیوسته انكار می كند دیدى؟
او همان كسى است كه یتیم را با خشونت می راند،
و (دیگران را) به اطعام مسكین تشویق نمی كند)
محمد عبده می گوید: آیه {ولا یحض علی طعام المسکین} نیز کنایه از آن است که هر گاه نیازمند یا فقیری از یک مسلمان طلب یاری کرد اما وی توانایی بر آورده کردن نیازی را نداشت وی موظف است نیاز او را نزد سایرین مطرح کند، تا دیگران به برآورده کردن آن همت گمارند.
امروزه انجمن های خیریه بر اساس همین آیات پایه ریزی شده و در جهت هدف مذکور به فعالیت می پردازند.
بدون تردید برای مساعدت فقرا و برطرف کردن گوشه ای از نیازهای مساکین این روش و رهنمود خداوندی بسیار نیکو و کارساز است.
دانشنامه زکات