اولویتهای دینی در پرتوی قرآن و سنت(۲)
اولویت های منافع عمومی بر منافع شخصی
پیرامون فقه اولویت ها برای ترجیح عملی بر عمل دیگر ، لازم است که نفعش بیشتر باشد . هر اندازه تعداد بیشتر از آن بهره مند شوند فضیلت و ثوابش نزد خداوند بزرگ تر است . و به همین خاطر است که نوع اعمال جهاد از نوع اعمال حج ارزشمندتر است . چون نفع حج تنها عاید صاحبش می گردد و نفع جهاد به عموم ملت اسلام برمی گردد و به همین خاطر خداوند می فرماید :
أَجَعَلْتُمْ سِقَايَةَ الْحَاجِّ وَعِمَارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ كَمَنْ آَمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآَخِرِ وَجَاهَدَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ لَا يَسْتَوُونَ عِنْدَ اللَّهِ وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ * الَّذِينَ آَمَنُوا وَهَاجَرُوا وَجَاهَدُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ أَعْظَمُ دَرَجَةً عِنْدَ اللَّهِ وَأُولَئِكَ هُمُ الْفَائِزُون (توبه۱۹-۲۰)
آیا رتبه و درجه سقایت و آب دادن به حاجیان و تعمیر مسجدالحرام را همسان مقام کسی می شمارید که به خدا و روز رستاخیز ایمان آورده است و در راه خدا جهاد کرده است و به جان و مال در راه خدا کوشیده است ؟ هرگز منزلت آنان یکسان نیست و در نزد خداوند برابر نمی باشد و خداوند مردمانی را که ( به خویشتن به وسیله کفر ورزیدن و به دیگران به وسیله آزار آنان ستم می کنند به راه خیر و صلاح دنیوی و سعادت اخروی ) رهنمود نمی سازد . کسانی که ایمان آورده اند و در راه خدا با جان و مال جهاد نموده اند دارای منزلت والاتر و بزرگتری در پیشگاه خدایند. و آنان رستگاران و به مقصود رسیدگان (سعادتمند دنیا و آخرت) می باشند.
مسلماً همیشه جهاد در راه خدا نزد خداوند به مراتب ارزشمندتر از گوشه نشینی بریا عبادت است .
ابوهریره میگوید : « یکی از یاران رسول الله (ص) از دره ای عبور می کرد که چشمه کوچکی از آب شیرین در آن جاری بود ، شیفته این دره و چشمه باصفایش شد و گفت : چه خوب است که از مردم انزوا گیرم و در این دره تنها به عبادت مشغول شوم! اما تا از رسول خدا اجازه نگیرم ، چنین کاری را نخواهم کرد . موضوع را با پیامبر (ص) در میان گذاشت و از او کسب اجازه کرد . پیامبر (ص) در پاسخ او فرمود : « لا تَفعَل فَإنَّ مّقامَ أحَدِکُم فی سَبیل اللهِ أفضَلُ مِن صلاتِهِ فی بَیتِهِ سَبعینَ عاماً ألا تُحِبونَ أن یَغفِرَاللهُ لَکُم و یُدخِلَکُمُ الجَنَّةَ اغزُو فی سَبیلِ اللهِ مَن قاتَلَ فی سَبیل اللهِ فَواقَ ناقَةٍ و جَبَت لَهُ الجَنَّةُ »
این کار را نکن همانا هر یک از شما یک بار در راه خدا به جهاد بپردازد ثوابش بیشتر از هفتاد سال نماز او در منزل است . مگر خواسته شما این نیست که خداوند شما را ببخشد و به بهشت ببرد ؟ پس در راه خدا به جهاد بپردازید! به راستی کسی که در راه خدا به اندازه مدت کوتاه دوشیدن یک شتر به جهاد و غزا بپردازد بهشت برای او تضمین است .
در اینجا چند حدیث را ملاحظه می کنیم که علم را بر عبادت تفضیل می دهد ، چرا که نفع عبادت به شخص عابد برمی گردد و نفع علم به عموم مردم می رسد.
پیامبر (ص) می فرماید : « فَضلُ العِلمِ أحَبُّ الَّی من فَضلِ العِبادة و خیرُ دینَکُم الوَرع »
ارزش و فضیلت علم نزد من خوشایندتر و پسندیده تر از ارزش عبادت است و بهترین کار دینی شما دوری از گناه و پرهیزگاری است .
« فَضلُ العالِم عَلَی العابِد کَفَضلِ القَمَرِ لَیلَةَ البَدرِ عَلَی سایر الکواکب » برتری عالم بر عابد مانند برتری ماه شب چهارده بر سایر ستاره هاست .
و می فرماید : « فَضلُ العالِمِ عَلَی العابِد کَفَضلِی عَلَی أدناکُم »
برتری عالم بر عابد مانند برتری من بر کم ترین شماست .
هرگاه صاحب علم آن را به دیگران بیاموزد ، بر فضیلت آن علم افزوده می شود و به دنبال حدیث بالا آمده است : « إنَّ اللهَ و مَلائِکَتَهُ و أهلَ السَّمَواتِ و الأرضَینَ حتّی النَّملَةَ فی جُحرِها و حَتّی الحوتَ لَیُصَلونَ عَلَی مُعَلِّمِ الناسِ الخَیر »
همانا خدا و فرشتگان ئ اهل آسمانها و زمین حتی مورچه ها در لانه هایشان و ماهی ها در دریاها برای کسانی که کارهای خیر را آموزش می دهند دعای خیر می کنند.
در حدیث صحیح آمده است : « خَیرُکُم مَن تَعَلَّمَ القُرآنَ و عَلَّمَهُ » بهترین شما کسی است که قران را یاد گیرد و آن را به مردم آموزش دهد .
به همین جهت است که فقهای اسلام مقرر داشته اند : کسی که شغلش تنها کسب علم و تعلیم آن است ، مستحق زکات می باشد ، ولی کسی که شغلی جز عبادت اتخاذ نکند زکات به او تعلق نمی گیرد . چون رهبانیت و گوشه نشینی برای عبادت ، جزو دستورات اسلام نیست . همیشه مشغول عبادت بودن ، فایده اش تنها به شخص عبادت کننده برمی گردد ولی مشغول شدن به علم نفعش به تمام مردم می رسد و به همان اندازه که مردم از علم و تبلیغ عالم استفاده می کنند به او اجر و ثواب می رسد.
پیامبر (ص) می فرماید : « مَن دَعا الی هُدی کانَ لَهُ مِنَ الأجرِ مِثلَ أُجور مَن تَبِعَهُ لا یَنقُصُ مِن أُجورِهِم » کسی که مردم را به راه راست و هدایت الهی دعوت می کند به اندازه همه کسانی که از او پیروی می کنند اجر و ثواب دارد ، بدون اینکه ذره ای از ثواب پیروانش کم شود .
بنابراین بهترین و پرثواب ترین کار آن است که برای مردم بیشتر نفع داشته باشد . و در حدیث آمده است :
« أحبُّ الناس الی اللهِ أنفعهم و أحبُّ الاعمالِ الی اللهِ عزوجل : سُرورٌ تُدخلهُ علی مسلمٍ أو تکشفُ عنه کُربَةً أو تقضی عنه دیناً أو تَطرُدُ عنه جوعاً و إن أمشی مع اخی المسلم فی حاجَةٍ أحبُّ إلیَّ مِن أن اعتکفَ فی المسجدِ شهراً »
بهترین و محبوب ترین انسان ها نزد خداوند ، پرفایده ترین آنها برای مردم است ، محبوب ترین اعمال نزد خداوند متعال کاری است که یک مسلمان را شاد می کند یا مشکلی را برای او حل می نماید و یا بدهی و قرضی را برایش ادا می کند یا گرسنگی کسی را برطرف می سازد . به حقیقت ، من اگر با یک برادر مسلمانم برای رفع مشکلی که دارد بروم نزد من بهتر از آن است که به مدت یک ماه در مسجد در حال عبادت و اعتکاف باشم .
به همین خاطر هر عمل که مربوط به اصلاح جامعه باشد ، اجر و ثوابش بیشتر از عملی است که نفع آن تنها به صاحبش برگردد . در این رابطه پیامبر (ص) می فرماید : « ألا أّخبرُکُم بِأفضلَ من دَرَجَة الصَّلاةِ و الصِیام والزکاة و الصَّدَقَة ؟ صَلاحُ ذاتِ البَین فإن فَسادَ ذاتِ البینِ هِیَ الحالِقَة »
آیا شما را از کاری آگاه نکنم که درجه اجر و ثواب آن بالاتر از درجه نماز و روزه و زکات باشد؟ آری این کار اصلاح و آشتی دادن کسانی است که با هم اختلاف پیدا کرده اند به راستی زیان و ضرر اختلاف و دشمنی تیغ تیزی است آنگونه که همه موها را می تراشد ، همه نیکی ها را می تراشد و از بین می برد.
روایت شده است که در این رابطه پیامبر (ص) می فرماید : « لا أقولُ تَحلِقُ الشَّعرَ ولکِن تَحلِقُ الدینَ » من نمی گویم که این تیغ ( اختلاف و دشمنی ) موها را نابود می کند بلکه دین را از بین می برد .
بدین جهت است که عمل یک روز رهبر و پیشوای عادل ، بر عبادت دهها سال دیگران امتیاز داده شده است.
چون با اجرای قوانین عادلانه در یک روز ، هزارها مظلوم بلکه میلیون ها نفر از ظلم رهایی می یابند و حقوق ضایع شده به صاحب آنها برمی گردد ، لبخند شادی بر لب های مستضعفین ظاهر می شود ، راه فساد بر مجرمین و بدکاران بسته می شود و ریشه فساد ضعیف و در بازگشت به خیر و اصلاح و توبه باز می شود.
دولت و رهبر عادل ، اسباب و راه نجات را برای مردم مهیا می کند تا سرگشتگان و منحرفان به راه خدا و خدمت به جامعه هدایت شوند . قوانین و مقررات روشن و مفید را وضع می کند و بیکاران را به کار مفید و مناسب می گمارد و اجازه نمی دهد که کسی گرسنه ، محروم از بهداشت و دارو و خانه به دوش و بی مسکن زندگی کند ، بلکه نیاز هر نیازمندی را برآورده می سازد.
به همین دلیل است که تعداد زیادی از علمای سلف گفته اند : « اگر تنها یک دعای مستجاب به ما داده می شد آن دعا را برای اصلاح و توفیق حاکم و دولت می کردیم ، چون اصلاح و درست شدن حکومت باعث اصلاح ملت می شود .»
در این رابطه طبرانی از ابن عباس روایت کرده است که پیامبر (ص) فرموده است : « یوماَ مِن امامٍ عادلٍ أفضل من عبادة ستین سنة » اجر و ثواب یک روز امام و رهبر عادل بیشتر از عبادت شصت سال دیگران است .
البته هیثمی در صحت این حدیث با طبرانی مخالف است ولی حذیث ترمذی به روایت از ابن سعید آن را تایید می کند که می فرماید : « إنَّ أحبَّ الناس الی الله یومَ القِیامَة و أدناهم إلیه مَجلساً ، امامٌ عادلٌ » محبوب ترین و نزدیک ترین بندگان در پیشگاه خداوند در روز قیامت امام و رهبر عادل است .
ترمذی گفته است : این حدیث حسن و غریب است . همچنین حدیث مورد نظر با حدیث ابوهریره که احمد و ابن ماجه آن را روایت کرده اند و ترمذی آن را حسن دانسته و ابن خزیمه و ابن حبان آن را به صحت رسانیده اند تقویت می شود :
« ثَلاثَةٌ لَا تُرَدُّ دَعوَتُهُم : الصّائمُ حَتّی یُفطرَ والامامُ العادِلُ و دَعوَةُ المَظلوم » سه دسته دعایشان مسترد نمی گردد : روزه دار تا هنگام افطار ، رهبر عادل و مظلوم .
برگرفته از کتاب : اولویتهای دینی در پرتوی قرآن و سنت