نویسنده: فرزان خاموشی
کلاسهای تربیتی
وقوع مواردی که بیان شد، کار سادهای نیست و تنها در فضای مناسب، تحقق مییابد. فضایی که در آن یک معلم یا مرشد، انسان را به سوی خداوند راهنمایی کند و محیط سالم او را در راه خیر و سعادت یاری دهد؛ دوستانی پاک و پرهیزگار و نیز همراهانی دلسوز او را همراهی کنند؛ دوستانی که مشعلدار هدایت باشند و سخنانشان انسان را به یاد خداوند بیندازد.
امام بنا برای ایجاد فضایی که این هدف را محقق کند، کلاسهای تربیتی را با عنوان «الأسره» تشكيل داد. «الأسره» یا «کلاسهای تربیتی» مجلس کوچکی بود که مسئولیت ادارهی آن را برادری در مقام «نقیب» برعهده داشت.
همچنین میتوان به «حلقهی کتیبه» اشاره کرد که عبارت بود از اینکه برادران اخوان به صورت دسته جمعی، شبی را به اقامهی نماز شب و تلاوت قرآن و ذکر خداوند و درس و بحث در شب و بامدادان و خواندن دعا و فعالیتهای ورزشی صبحگاهی اختصاص میدادند.
در هنگام شب، برخی از آنها کمی استراحت میکردند و برخی هم بیدار میماندند و پس از نماز صبح و تمرینات ورزشی، هر یک بر سر کار یا منزل خویش باز میگشتند. نمونهی دیگر اقدامات عملی ایشان، برپایی اردو بود که علاوه بر اجرای برنامههای کتیبه در آن، سخنرانی و سرود و گفتگو نیز در آن جریان داشت و برنامههای آن تا چندین روز ادامه می یافت.
ارکان کلاسهای تربیتی
امام بنا برای کلاسهای تربیتی سه رکن و پایه در نظر گرفته است که عبارتند از:
«تعارف»، «تفاهم» و «تكافل».
تعارف: منظور از تعارف، گسترش روح برادری و اخوت راستین در میان پیروان اخوان و به کارگیری همهی توان و تلاش برای جلوگیری از آلوده شدن صفای برادری است. لازمهی تحقق این هدف آشنایی اعضای اسره با یکدیگر و اطلاع از وضع و حال و شرایط و نیازها و مشکلات و استعداد و توانایی و امکانات طرف مقابل است.
تفاهم: منظور از تفاهم، استقامت برای اجرای دستورات خداوند و پرهیز از هوای نفس و محاسبه و بازبینی مداوم و منظم نفس در مورد فرمانبرداری و نافرمانی خداوند است؛ همچنین اقدام هر یک از برادران به نصیحت دیگری زمانی که نقص و عیبی را در او مشاهده میکند، و قبول اندرز و نصیحت آن برادر با روی گشاده و با حالتی از تشکر و امتنان از نصیحت کننده میباشد.
از طرف دیگر نصیحت کننده نباید دل خویش را در مورد برادرش حتی به اندازهی یک ذره دگرگون نماید. به علاوه نصیحت شونده باید از سرکشی، پرخاشگری، خشک مزاجی و تغییر نظر خود در مورد فرد نصیحت کننده به شدت خودداری نماید؛ زیرا منزلت برادری ایمانی در جهت رضای خدا برترین منزلت است و نصیحت و ارشاد یکی از ارکان دین به شمار میآید.
تکافل: به این معناست که برادران اخوانی، بار مسئولیت یکدیگر را بر دوش بگیرند و انتظار همکاری و مساعدت از همدیگر داشته باشند و از تعاون و همکاری در حد توان دریغ نورزند.
امام بنا به همهی کلاسهای تربیتی توصیه فرموده که دارای اجتماع و دیدار هفتگی باشند؛ حتی طرح کلی موضوعات مورد بحث در کلاسها را برایشان ترسیم نموده بود که میتوان به موارد زیر اشاره نمود:
– طرح مسائل، دغدغهها و پرسشهای شخصی اعضای کلاس تربیتی و گفتگو پیرامون آنها؛
– طرح و مدارسهی موضوعات دینی و اسلامی و نیز گفتگو پیرامون تحولات جهان اسلام؛
مطالعه و مدارسهی کتابهای سودمند. (اخوان المسلمین هفتاد سال دعوت و جهاد، ص ۳۱۰-۳۱۱)
ویژگیهای دعوت و تربیت
ربانیت: جنبهی ایمانی یا ربانی، شامل بیشترین بخش از دعوت اخوان المسلمین است که گسترهی وسیعی را تحت پوشش قرار داده و اهتمام در خور لزوم نسبت به آن ابراز شده است.
بنابراین قبل از هر چیز دعوت اخوان، دعوتی ربانی بوده و بدیهی است که دعوتهای ربانی پیش از همه، رو به سوی خداوند دارند و نه غیر او؛ و رضایت و خشنودی خداوند، غایت آنهاست.(تربیت اسلامی و مدرسه حسن البنا – يوسف قرضاوى – ترجمه – مصطفی اربابی – نشر احسان ص ۲۱)
شمولیت: دعوت اسلامی در نزد اخوان، صرفاً ناظر بر یک بعد از زندگی نیست؛ بلکه به همهی جوانب زندگی اعم از عقیده، عبادت، معنویت، فرهنگ، قوانين و…. توجه کرده است.
نهضت و دعوتی که امام بنا در معرفی آن میفرماید: دعوت ما «دعوتی سلفی» است، چراکه مسلمانان را به بازگشت به سرچشمهی زلال کتاب و سنت رسول الله (ص) فرا میخواند؛ دعوت ما «دعوتی سنتی» است چرا که همهی توان خود را برای عمل به سنت پاک رسول الله (ص) در همهی امور به ویژه عقاید و عبادات به کار میگیرد؛ دعوت ما «دعوتی صوفیانه» است چراکه همگان را به سوی طهارت نفس و پاکی قلب و مراقبت از اعمال و تعقیب محبت خالق فرا میخواند.
دعوت ما «دعوتی سیاسی» است، چراکه خواستار اصلاح درونی حکومتها و تجدید نظر در نوع ارتباط امت اسلامی با دیگر ملتهای غیر مسلمان است و در پی تربیت و تعالی ملتهای مسلمان برای حفظ و بازیابی عزت و کرامت میباشد.
دعوت ما «دعوتی ورزشی» است، چراکه به پرورش بدن اهمیت میدهد و بر این باور است که مؤمن قوی از مؤمن ضعیف بهتر است و رسول الله (ص) فرموده که بدن انسان بر او حق و حقوقی دارد و همهی تکالیف اسلام مانند نماز و روزه و حج و زکات و جهاد را تنها با جسم سالم میتوان ادا کرد.
دعوت ما «دعوتی علمی و فرهنگی» است، چراکه اسلام کسب علم را بر هر مرد و زن مسلمان واجب میشمارد و همهی مراکز اخوان المسلمین در واقع پایگاهی برای تعلیم علوم مختلف و تربیت جسم و عقل و روح به شمار میروند.
دعوت ما «دعوتی اقتصادی» است، چراکه اسلام به ساماندهی امورعادی زندگی و کسب و کار اهمیت میدهد و رسول الله (ص) میفرماید: مال و ثروت پاک و حلال برای انسان صالح و نیکوکار بسیار پسندیده و شایسته است؛ همچنین فرموده: هرکس از حاصل کار و زحمت خویش زندگیاش را اداره نماید، مورد بخشش خداوند قرار میگیرد.
همچنین فرموده: خداوند مسلمان اهل کار را دوست دارد. و سرانجام، دعوت ما «دعوتی اجتماعی» است، چراکه به اصلاح امور اجتماعی اهمیت میدهد و همهی توانایی و امکانات خود را برای حل و فصل ناهنجاریهای اجتماعی به کار میگیرد. (اخوان المسلمین هفتاد سال دعوت وجهاد – ص ۲۶۴-۲۶۵)
استاد حسن الهضيبی در خاطراتش مینویسد:
روزی با جمعی از جوانان عشایر و روستایی ملاقات کردم، با این که در میان جمع شان اشخاص بزرگتر از لحاظ سنی بود، ولی بر خلاف روش متداول فرقی در میانشان نبود، چون با آنان سخن گفتم در شگفت ماندم ! جوانان روستایی که تحصیلات زیادی هم ندارند، چنان با صفا و با ادب با بزرگترهایشان نشستهاند، که هیچگونه تکلفی در میان نیست و هیچکدام بر دیگری احساس بزرگی نمیکند. در موضوع قضایای ملی کشور مصر چنان سخن میگویند که یک جوان دانشجو و روشنفکر از آن سخن میگوید.
اشتباهات سیاسی را میدانند، اشکالات گفتمان دولت را که در جریان است به طور دقیق میفهمند، چیزی که جز عدهی اندکی از مردم به آن آگاهی ندارند. در مسایل دینی سخنانی را بر زبان میآورند، که نشانگر فهم دقیق و آزاد از قید تقلید است.
آنگاه سخن را به جایی میرسانند که بسیاری از مردم گمان دارند، آن مسایل به طور محض به امور دنیوی مربوط میگردد، آنان به تاریخ و سیره مبارک رسول الله و چنان آگاهی دارند که دانشجویان دانشگاهها از آن بی خبرند!! از کارشان در شگفت ماندم و از آنان پرسیدم: از کجا این چیزها را میدانید؟ آنان گفتند: ما اعضای اخوان المسلمین هستیم، دعوتی که شامل همه چیز است و به تربیت و اخلاق و سیاست و اقتصاد و ثروت و فقر و اصلاح خانواده و سایر امور کوچک وبزرگ عنایت میورزد. «امام حسن البنا امام راه دعوت و نوگرایی ص ۲۷۵)
خلاقیت: دعوت اسلامی در نزد اخوان، با ویژگی مهم دیگری نیز آراسته شده و آن، جنبهی خلاقیت و سازندگی است.
امام بنا بنیانگذار حرکت اخوان، در واقع اسم خود را ترجمهی عملی کرده بود؛ یعنی سازندهی نیکو! او مردی خلاق و سازنده بود، نه مردی مقلد یا ویرانگر؛ و مرد عمل بود، نه صرفاً سخن؛ و مرد واقعیت بود، نه خیال پردازی؛ لذا با تمام توانش اخوان را ساخت و به جای سخنان بیهوده و دغدغههای بچه گانه و غُر زدن و عیب جویی از دیگران، ظرفیتها و نیروهای انسانی را به سوی کمال و سازندگی هدایت نمود. (تربیت اسلامی و مدرسه حسن البنا – ص ۱۰۲)
وسطیت: از دیگر ویژگیهای دعوت اسلامی برخاسته از مدرسهی اخوان، اعتدال، توازن، میانهروی یا «وسطیت» است. اخوان المسلمین توانسته مصداقی از«امت وسط» باشند؛ زیرا آنان بین عقل و عاطفه، و روح و ماده، نظر و عمل، فرد و اجتماع، شورا و طاعت، حقوق و تکالیف و نیز قدیم و جدید، موازنه ایجاد نمایند.
و این نهضت از تمامی جوانب از میراثهای گرانبهای اسلامی بهره برده است. از علمای شریعت در اهتمام به نصوص و احکام، از علمای کلام در دلایل عقلی و رد شبهات و از علمای تصوف و عرفان در تزکیهی قلب و نفس بهره جسته است. (تربیت اسلامی و مدرسه حسن البنا – ص ۱۱۵)
تنظیمات: از دیگر ویژگیهای دعوت اخوان، اهتمام به نظم در انجام امور مربوط به دعوت است. فرهنگ کار گروهی و سازمانی، مشورت، هدف گذاری، مسیریابی، برنامه ریزی، سازماندهی، تقسیم کار، تعیین مراتب، تنظیم روابط و نظارت بر پیشرفت کارها از جمله فعالیتهایی است که در کار تنظیماتی و سازمانی جریان داشته و اخوان المسلمین به آن توجه ویژهای دارد.
امام بنا میفرمود:« که خطابه و سخنرانی و مکاتبات و درس و بحث و تشخیص درد و تعیین درمان به تنهایی سودی را در پی نخواهد داشت و به هدفی، جامهی عمل نخواهد پوشاند و دعوت را به مقصود خویش نخواهد رساند. رسالتها دارای وسایلی میباشند که باید آنها را به کار گرفت و برای توسل به آنها تلاش کرد. برخی از آن وسایل ثابت و کلی میباشند و هیچ گاه دچار تغییر و تبدیل نمیشوند و از امور سه گانهی «ایمان عمیق»، «سازماندهی دقیق» و «فعالیت مداوم» فراتر نمیرود.» (اخوان المسلمین هفتاد سال دعوت و جهاد، ص ۱۶۸)
تدرج: از دیگر ویژگیهای دعوت اخوان، صبوری، تانی و پایبندی به اصل تدرج در برابر رویکردهای چکشی، برشی و جهشی میباشد. امام بنا بر این باور بود که زمان عامل مهمی در فعالیت است. سیاستهای گام به گام و آرام، از قدمهای بلند و شتابزده اساسی تر و مؤثرتر میباشند.
در میان هوادارن نهضت اخوان المسلمين افرادی شتابزده و احساساتی وجود داشتند که در مورد نوع برخورد با سنتهای الهی حاکم بر مخلوقات درست عمل نمیکردند. با اخلاق و منش حرکت حساب شده، شکیبایی، قانون مداری و تلاش تدریجی آشنایی نداشتند و میخواستند میوه را پیش از رسیدن بچینند. در واقع رهبری اخوان، سختیهای زیادی را از جانب این عده متحمل میشد.
برخی از آنان کاسهی صبرشان لبریز شده و از صف جماعت خارج گردیدند، برخی هم همراه با احساس پریشانی و اضطراب و طولانی تلقی کردن راه و روش، همچنان در میان جماعت باقی ماندند. امام بنا در کنگرهی پنجم اخوان، با آن عده از برادران احساساتی و شتاب زده فرمود: سخنانم را از تریبون با صدای بلند اعلام مینمایم و میخواهم در همهجا بازتاب داشته باشد؛ از من بشنوید و به خوبی به آن توجه کنید؛ راهی را که شما در پیش گرفتهاید هر یک از گامهایش ترسیم گردیده و حدود آن معلوم شده است.
من با این حدود و چارچوبی که به تمام وجود آن را سالم ترین راه رسیدن به هدف میدانم مخالفت نمیکنم. صحیح است که گاهی یک راه، طولانی است اما راه دیگری را جز این، پیش روی خود نمیبینیم. شجاعت و اراده و مردانگی انسان به وسیلهی شکیبایی و ادامهی راه و تلاش و فعالیت مستمر معلوم میشود.
هر یک از شما که میخواهد میوهی درخت دعوت را پیش از رسیدن بچیند، یا زودهنگام گلی از بوتهی آن برکند، به هیچ وجه انتظار تأیید و حمایت من را در این کار نداشته باشد. برای او بهتر آن است که از این نهضت و دعوت جدا شود و به دیگر گروهها و جماعتها بپیوندد.
اما هر کس که تا زمان روییدن بذری که پاشیده شده و رشد نهالی که در زمین کاشته شده و فصل برداشت محصول، همراه با ما، صبر و شکیبایی را در پیش بگیرد، اجر و پاداش او با خداوند خواهد بود و ان شاء الله ما و ایشان از اجر محسنین محروم نخواهیم شد. در نهایت به پیروزی یا رهبری و قیادت امّت یا شهادت و سعادت دست پیدا خواهیم کرد. (اخوان المسلمين هفتاد سال دعوت و جهاد – ۱۷۸)
مراحل تربیت اخوان
امام بنا بر این باورند که هر دعوت و نهضتی باید از سه مرحله عبورکند:
– ظرفیت سازی و توانمندسازی از طریق آموزش و تربیت؛
– فرصت سازی برای اعضای تربیت شده بر اساس قابلیتها و تواناییها؛
– به کارگیری، سازماندهی و هدایت نیروها در جهت تحقق پروژهی دعوت اسلامی.( اخوان المسلمین هفتاد سال دعوت و جهاد، ص ۱۷۵)
منبع: کتاب حسن البنا